Diagnostyka transseksualizmu
Specjalistami właściwymi do celu diagnostyki transseksualizmu są psycholodzy, psychiatrzy oraz seksuolodzy. Osoba, która podejrzewa u siebie lub u dziecka #transseksualizm, powinna w pierwszej kolejności udać się do psychologa przyjaznego osobom transseksualnym. Nie powinien być to przypadkowy #psycholog z najbliższej przychodni, lecz psycholog specjalizujący się w pomocy również osobom trans. Listę psychologów i lekarzy przyjaznych osobom transseksualnym znajdziesz poniżej. Na tym etapie, jeżeli osoba jest w trakcie okresu dojrzewania lub niebawem ten okres się rozpocznie – można skorzystać z pomocy lekarza seksuologa, który przepisze leki opóźniające dojrzewanie płciowe (tzw. blokery dojrzewania).
Następnie po wykluczeniu przeciwwskazań natury psychologicznej przez psychologa oraz zbadaniu przez psychologa płci psychologicznej, osoba zainteresowana korektą płci (lub w przypadku nieletnich – ich rodzic) udaje się do psychiatry, który wyklucza następujące zaburzenia, mogące dawać w niektórych przypadkach obraz podobny do transseksualizmu:
- zespół Aspergera,
- schizofrenia,
- osobowość chwieja emocjonalnie, typu borderline (z pogranicza),
- osobowość mnoga.
Po uzyskaniu pozytywnej opinii psychologa i psychiatry, kolejnym krokiem jest udanie się do seksuologa (lub powrót do niego, jeżeli przepisano leki opóźniające dojrzewanie płciowe). Seksuolog rozpocznie terapię hormonalną. Może też w tym celu skierować osobę zainteresowaną do endokrynologa (w przypadku nieletnich: do endokrynologa dziecięcego). Na tym etapie proces diagnostyczny się kończy, a rozpoczyna się leczenie.
Diagnoza psychologiczna
Rolą psychologa na etapie #diagnostyki jest zbadanie płci psychologicznej osoby zainteresowanej, określenie poprawności rozwoju psychologicznego w innych aspektach, m.in.: percepcji wzrokowej, pamięci, inteligencji, osobowości. Psycholog w tym celu przeprowadza z osobą badaną: wywiad, rozmowę psychologiczną, obserwację, badania testowe (testy psychologiczne). W przypadkach wymagających tego może przeprowadzić inne dodatkowe badania. Psycholog nie jest lekarzem, toteż nie przepisuje leków.
Wywiad i rozmowa z psychologiem
Osoba badana przedstawia się psychologowi (może, jeżeli jest na tym etapie, przedstawić się imieniem właściwym do płci). Następnie odbywa się rozmowa z psychologiem. Osoba badana powinna powiedzieć minimum z czym i po co przyszła (celem diagnostyki transseksualizmu / dysforii płciowej). Następnie psycholog przeprowadza z osobą #wywiad psychologiczny i rozmowę psychologiczną. Psycholog będzie pytał o takie szczegóły z życia jak przebieg dzieciństwa, szczegóły związane z rodziną, reakcja osoby badanej na rozpoczęcie dojrzewania płciowego, zainteresowania, dotychczasowe życie, stosunki w pracy itp. Może także pytać o szczegóły dotyczące życia seksualnego (w przypadku osób pełnoletnich), lecz zgodnie z obecną wiedzą medyczną nie powinno to być kryterium decydujące do postawienia diagnozy. Udzielone odpowiedzi na pytania co do zasady powinny być zgodne z prawdą*.
*) W przypadku psychologów lub wyboru psychiatry, który może być negatywnie nastawiony do homoseksualnych osób trans – autorka strony zaleca biseksualizm lub homoseksualizm ukryć, twierdząc, że jest się osobą heteroseksualną (przy biseksualizmie) lub aseksualną (przy homoseksualizmie). Nie należy jednak mówić nieprawdy, gdy o twoim życiu seksualnym wie twoja rodzina i wie, że był to partner / partnerka, a nie przyjaciel / przyjaciółka, ponieważ dane osobowe zmieniasz w sądzie, a sąd może zażądać dokumentację medyczną i psychologiczną, z którą pozwani (rodzice) mogą się zapoznać.
Życiorys emocjonalny
Następnie psycholog może poprosić o przygotowanie w domu życiorysu emocjonalnego. #Życiorys emocjonalny można sporządzić z użyciem komputera. Powinien zawierać imię, nazwisko oraz PESEL lub datę urodzenia osoby zainteresowanej. Dla dalszego postępowania (gdy podany jest PESEL) mało istotne jest czy osoba podpisze się imieniem dotychczasowym, czy wybranym. Należy więc to zrobić – jeżeli psycholog nie żąda inaczej – według własnego uznania. Można też podpisać się w taki sposób: «Anna (Jan) Nowak». Życiorys emocjonalny powinien być podpisany na końcu (podpisując się imię możesz skrócić lub też podpisać się samym nazwiskiem czytelnie).
Życiorys emocjonalny powinien co do zasady być sporządzony w kolejności chronologicznej. Najpierw należy opisać dzieciństwo, czyli wszystko co pamiętamy i może mieć znaczenie dla sprawy, zanim zaczęło się dojrzewanie płciowe. Opisać więc należy własne zachowanie i wspomnienia ze szkoły podstawowej i przedszkola (jeżeli pamiętasz ten okres), preferowane zabawy, chwile smutku i płaczu, własne ustosunkowanie do zabaw z dziewczynami lub chłopakami. W życiorysie emocjonalnym nie opisujesz tego co jest nieistotne (np. zdobytych ocen w szkole). Jeżeli to występowało, warto też opisać przypadki «podkradania» rzeczy matce, rodzeństwu lub ojcu celem ubrania się ich rzeczy lub użycia ich kosmetyków – opisać wtedy należy też własne przeżycia z tym związane oraz reakcję rodziców i własną, gdy zauważyli.
Następnie opisujesz okres dojrzewania płciowego oraz własne przemyślenia i reakcje związane z tym okresem. Opisać należy własne reakcje na takie zdarzenia jak: mutacja głosu, pojawienie się zarostu i owłosienia na ciele, wzrost piersi, pierwsza miesiączka i kolejne, wzwody, zmianę rysów twarzy i sylwetki. Wspomnieć też warto czego się oczekiwało w zamian. Opisać tu też należy własne reakcje związane z traktowaniem jako osobę o danej płci biologicznej.
Kolejnym etapem będzie opisanie wieku dorosłego – problemów związanych z płcią, przykrości których się doświadczyło, oczekiwań co do ciała i traktowania w społeczeństwie. Jeżeli występowały próby funkcjonowania w roli zgodnej z płcią psychologiczną – można je opisać – wraz z własnymi odczuciami. Jeżeli w użytku były leki (hormony) – nie należy tego zatajać – jest to normalne, że część osób nie mogąc znieść swojego ciała, sięga po leki zdobyte różnymi metodami (metody ich zdobycia warto przemilczeć, gdy nie przepisał ich lekarz). O myślach samobójczych – jeżeli miały miejsce – można swobodnie pisać, wiele osób transseksualnych takie miało.
Posiadając konta na portalach społecznościowych, forach i w innych miejscach sieci, gdzie funkcjonuje się zgodnie z płcią psychologiczną, należy o tym też w życiorysie emocjonalnym. W dzisiejszych czasach życie to nie tylko to na żywo, ale też to wirtualne.
Życiorys emocjonalny napisany standardową czcionką (Arial 12 pt.) powinien zajmować około 2 do 6 stron A4. Są przypadki osób, które pisały nawet 60 stron A4, jednak tak długie życiorysy emocjonalne mogą utrudnić pracę psychologowi, warto je streścić i napisać to co najważniejsze i ma związek z odczuciami i zdarzeniami związanymi z płcią.
Obserwacja
Podczas obserwacji – psycholog obserwuje i ocenia zachowanie osoby badanej oraz obserwuje jej osobowość (w tym płciowość) na żywo. Wskazane jest więc, by się zachowywać zgodnie z własnym poczuciem jak jest prawidłowo. Część osób z powodu wyglądu lub nieodpowiedniego głosu może mieć problemy z mówieniem w rodzaju gramatycznym prawidłowym względem płci psychologicznej. Jednak tu należy zwrócić uwagę, że istnieje coś takiego jak tajemnica zawodowa psychologa i nie powinno dochodzić do strachu, że te informacje zostaną użyte przeciwko osobie badanej. Co do zasady, bez poinformowania o tym, psycholog nie ma prawa nagrywać osoby badanej, a tym bardziej rozpowszechniać tych nagrań. Wskazane więc w tej sytuacji jest zachowywać się zgodnie z własnym odczuciem roli płciowej i identyfikacją płciową. Psycholog może też oceniać ubiór osoby badanej, toteż jeżeli z powodu podróży i obaw związanych z ubraniem się w sposób «nieodpowiedni» do własnego wyglądu – warto wtedy postawić na ubiór neutralny płciowo (tzw. ubrania unisex).
Określenie identyfikacji płciowej
Psycholog ocenia identyfikację płciową osoby badanej na każdym spotkaniu (w tym też na podstawie napisanego życiorysu emocjonalnego). Może obserwować ubiór, używany rodzaj gramatyczny, w tym też sposób w jaki osoba umawia się telefonicznie do psychologa (podanie wybranego imienia zamiast imienia z dowodu osobistego nie powinno stanowić problemu z przyjęciem, szczególnie gdy numer telefonu zgadza się z podanym – nie dotyczy wizyt na ubezpieczenie NFZ), używane słownictwo, ekspresję płciową. Tutaj psycholog użyje też testów psychologicznych. Testami psychologicznymi, które określają identyfikację płciową są:
- Inwentarz Płci Psychologicznej w polskiej adaptacji Alicji Kuczyńskiej (w skrócie: IPP),
- Minnesocki Wielowymiarowy Kwestionariusz Osobowości, wydanie drugie (w skrócie: MMPI‑2).
Testy psychologiczne
Podczas badania, psycholog przeprowadza najczęściej podane niżej #testy psychologiczne. Najczęściej osoba badana rozwiązuje / wypełnia je na kartce papieru, jednak czasami mogą być przeprowadzane w specjalnie zaprojektowanych do tego celu programach komputerowych uruchomionych na komputerze psychologa (twoje dane nie są transmitowane przez Internet).
Testem do określania płci psychologicznej jest Inwentarz Płci Psychologicznej w polskiej adaptacji Alicji Kuczyńskiej (#IPP). Test ten zawiera wymienione 35 cech osobowości człowieka, z których 30 kulturowo jest przypisanych płci męskiej lub żeńskiej. Zadaniem osoby badanej jest ocenienie w skali od 1 do 5, jak bardzo dana cecha jej dotyczy. Przy rozwiązywaniu tego testu bezwzględnie wymagane jest udzielenie odpowiedzi na wszystkie pytania. Wynikiem testu jest określenie stereotypowej kobiecości i męskości osoby badanej na 2 oddzielnych skalach punktowych. Skala męska (M) posiada 2 zakresy: 0–48 oraz 49–75, skala kobieca (K) odpowiednio: 0–51 i 52–75. Na podstawie uzyskanego wyniku osoba badana przydzielana jest do 1 z 4 grup:
- osoby nieokreślone płciowo (M<49, K<52),
- kobiecy mężczyźni i kobiece kobiety (M<49, K≥52),
- męscy mężczyźni i męskie kobiety (M≥49, K<52),
- osoby androgyniczne (M≥49, K≥52).
Testem do wielowymiarowego badania osobowości jest #MMPI‑2 (Minnesocki Wielowymiarowy Kwestionariusz Osobowości). Test ten w pełnej wersji (taka jest stosowana przy podejrzeniu transseksualizmu) zawiera 567 pytań testowych, na które należy odpowiedzieć «tak», albo «nie», przez zaznaczenie kratki krzyżykiem. W razie pomyłki istnieje procedura poprawienia odpowiedzi – zamalowanie obu kratek prostokątem w polu gdzie udzielono niepoprawnej odpowiedzi i wpisanie numeru pytania i odpowiedzi w miejscu do tego przeznaczonym, znajdującym się na końcu formularza odpowiedzi. Po rozwiązaniu testu psycholog wprowadza odpowiedzi do komputera i komputer podaje wyniki na wielu skalach. Test zawiera skalę do pomiaru stopnia kłamstwa i manipulacji udzielonymi odpowiedziami. Jedną ze skal jest skala MK – męskości‑kobiecości. W teście tym nie jest wymagane bezwzględnie odpowiedzenie na wszystkie pytania, jednak należy unikać nieudzielenia odpowiedzi.
Skale podstawowe testu MMPI‑2:
- Hs – hipochondria,
- D – depresja,
- Hy – histeria,
- Pd – zaburzenia psychopatyczne,
- M‑K – męskość‑kobiecość,
- Pa – paranoja,
- Pt – psychastenia,
- Sc – schizofrenia,
- Ma – mania (hipomania),
- Si – introwersja społeczna.
Skale kontrolne:
- VRIN – niespójne pary zmiennych odpowiedzi,
- TRIN – niespójne pary odpowiedzi twierdzących,
- F – skala rzadkiego odpowiadania,
- FB – skala rzadkiego odpowiadania drugiej części,
- F(p) – skala rzadkiego odpowiadania psychopatologicznego,
- L – skala kłamstwa,
- K – skala nastawień obronnych,
- S – przedstawianie się w korzystnym świetle,
- F‑K – wskaźnik Goucha.
Skale dodatkowe:
- A – lęk Welsha,
- R – represja Welsha,
- Es – siła ego,
- O‑H – nadmierna kontrola wrogości,
- Do – dominacja,
- Re – odpowiedzialność społeczna,
- GM – utożsamianie się z płcią męską,
- GF – utożsamianie się z płcią żeńską,
- Mt – złe przystosowanie studentów,
- PK – zespół stresu pourazowego Keana,
- PS – zespół stresu pourazowego Schlengera,
- MAC‑R – zrewidowana skala alkoholizmu MacAndrew,
- APS – skala potencjalnego uzależnienia,
- AAS – skala rzeczywistego uzależnienia,
- MDS – konflikty i trudności małżeńskie.
Skale treściowe:
- ANX – lęk,
- FRS – strach,
- OBS – obsesje i natręctwa,
- DEP – depresja;
- HEA – koncentracja na zdrowiu;
- BIZ – myślenie dziwaczne;
- ANG – złość;
- CYN – cynizm;
- ASP – postępowania antyspołeczne;
- TPA – tryb zachowania «A»;
- LSE – niskie poczucie własnej wartości;
- SOD – poczucie dyskomfortu społecznego;
- FAM – problemy rodzinne;
- WRK – trudności w pracy;
- TRT – wskaźnik negatywnego nastawienia do terapii.
Komponenty skal treściowych:
- FRS1–2 (FRS1, FRS2) – uogólniony strach, zwielokrotniony strach;
- DEP1–4 – utrata kontroli nad zachowaniem, dysforia, pomniejszanie siebie, myśli samobójcze;
- HEA1–3 – objawy okładu trawiennego, objawy neurologiczne, ogólne skoncentrowanie na zdrowiu;
- BIZ1–2 – symptomatologia psychotyczna, schizotypowe nastawienia,
- ANG1–2 – zachowania wybuchowe, rozdrażnienie;
- CYN1–2 – przekonania mizantropowe, podejrzliwość w kontaktach interpersonalnych;
- ASP1–2 – postawy antyspołeczne, zachowania antyspołeczne;
- TPA1–2 – niecierpliwość, nastawienie rywalizacyjne;
- LSE1–2 – brak wiary w siebie, uległość;
- SOD1–2 – introwersja, nieśmiałość;
- FAM1–2 – konflikty rodzinne, poczucie wyobcowania w rodzinie;
- TRT1–2 – niska motywacja, niezdolność do otwierania się;
Podskale Wienera‑Harmona:
- D‑O – depresja jawna,
- D‑S – depresja ukryta,
- Hy‑O – histeria jawna,
- Hy‑S – histeria ukryta,
- Pd‑O – zaburzenia psychopatyczne jawne,
- Pd‑S – zaburzenia psychopatyczne ukryte,
- F‑M – męskość‑kobiecość mieszana,
- Pa‑O – paranoja jawna,
- Pa‑S – paranoja ukryta,
- Ma‑O – mania jawna,
- Ma‑S – mania ukryta.
Podskale Harrisa‑Lingoesa:
- D1–5 (D1, D2, D3, D4, D5) – subiektywne poczucie depresji, spowolnienie psychoruchowe, trudności w funkcjonowaniu fizycznym, psychiczne stępienie, pogrążanie się w smętnych rozmyślaniach;
- Hy1–5 – zaprzeczanie odczuwania lęku społecznego, potrzeba kontaktu emocjonalnego, zmęczenie i złe samopoczucie, skargi somatyczne, tłumienie agresji;
- Pd1–5 – konflikty rodzinne, odrzucenia autorytetów, niewzruszoność społeczna, wyobcowanie społeczne, wyobcowanie od samego siebie;
- Mf1–7 – zaprzeczenie stereotypowym męskim zainteresowaniom, nadwrażliwość na lęk, stereotypowe zainteresowania kobiece, niski poziom cynizmu, zainteresowania estetyczne, identyfikacja z płcią kobiecą, powściągliwość‑zahamowanie;
- Pa1–3 – wyobrażenia oddziaływania zewnętrznego, przewrażliwienie, prawość moralna;
- Sc1–2 – wyobcowanie społeczne, wyobcowanie emocjonalne;
- Sc3–5 – utrata panowania ego w sferze odpowiednio: poznawczej, wolicjonalnej oraz kontroli;
- Sc6 – dziwaczne doznania sensoryczne;
- Ma1–4 – amoralność, pobudzenie psychomotoryczne, niewzruszoność, wyolbrzymiania i przecenianie siebie;
- Si1–3 – nieśmiałość / samoświadomość, unikanie społeczne, wyobcowanie siebie i innych.
W teście tym główną skalą kliniczną do oceny płciowości jest skala MK (w wersji angielskiej zwana także Mf). U mężczyzn mierzy ona kobiecość, u kobiet męskość. Przy interpretacji testu ważne jest więc, jaką płeć zaznaczyła osoba badana, bowiem jeżeli zaznaczyła zgodnie z poczuciem tożsamości płciowej – wyniki powinny wyjść w normie, zaś jeżeli zaznaczyła zgodnie z oznaczeniem płci z dowodu osobistego – wyniki prawdopodobnie wyjdą powyżej 65. Wyniki w normie dla każdej ze skal to od 30 do 65.
Testu tego nie należy robić samodzielnie w domu i interpretować, ponieważ potrzebna jest do tego specjalistyczna wiedza. Wynik Sc>65 będzie inaczej interpretowany, zależnie od wyników w innych skalach i nie zawsze oznacza, że ma się schizofrenię.
Innym, rzadziej stosowanym testem do badania osobowości, obecnie praktycznie niestosowanym do badania osób młodych (test ten dostosowany był do realiów PRL), jest Diagnostyczny Kwestionariusz Osobowości wg Sanockiego (w skrócie: #DKO). Test ten powstał na bazie badań przeprowadzonych do opracowania testu MMPI (w wersji pierwszej). Posiada on następujące skale:
- G i Y – skale te służą do pomiaru jak bardzo odpowiedzi mogą być zmanipulowane,
- Dp – depresji,
- Hi – histerii,
- Hn – hipochondrii,
- Mn – hipomanii.
- Pn – psychastenii,
- Pp – psychopatii,
- Pr – paranoi,
- Sh – schizofrenii,
Ilość pytań testowych zmniejszono do 103. Ponieważ MMPI‑2 mierzy także stopień kobiecości i męskości jednostki (skale między innymi: MK, GF, GM) – przydatne w diagnostyce transseksualizmu – testu DKO obecnie się już praktycznie nie przeprowadza.
Innym testem, często przeprowadzanym przez psychologów, jest test mierzący różne rodzaje inteligencji. Najczęściej stosowanym w tej dziedzinie testem jest Skala Inteligencji D. Wechslera dla dorosłych, znany też pod skrótem: #WAIS‑R(PL). Badanie to zawiera testy słowne oraz bezsłowne.
W testach słownych określany jest współczynnik inteligencji w 6 skalach: wiadomości, powtarzanie, słownik, arytmetyka, rozumienie i podobieństwa. Skale bezsłowne obejmują: znajdowanie braków w obrazkach, porządkowanie obrazków tak by stworzyły historię, układanie klocków, układanki oraz symbole cyfr (coś w rodzaju szyfru podstawieniowego). Inteligencja (IQ) jest określana jako wynik w skali słownej, bezsłownej i pełnej.
Test ten nie określa w żaden sposób płci osoby badanej. Ma za zadanie wykryć zaburzenia rozwoju intelektualnego. Na tym etapie mogą też ujawnić się uszkodzenia organiczne mózgu.
Kolejnym etapem jest wykrycie zaburzeń neurologicznych (uszkodzeń organicznych mózgu). Do tego służy test percepcji wzrokowej Lauretty Bender. Test ten zawiera 9 figur geometrycznych, które osoba badana stara się odwzorować na papierze. Psycholog analizuje jakie błędy popełniła osoba badana i na ile dobrze odwzorowała figury. Testu tego nie można przeprowadzać u osób z psychozami oraz agrafią (niezdolnością do pisania) oraz u osób z przeszkodami natury fizycznej (brak rąk). Test ocenia koordynację wzrokowo‑ruchową.
Do szukania zaburzeń neurologicznych służy też test pamięci wzrokowej Artura L. Bentona. Test ten posiada 3 wersje, z których każda zawiera 10 figur. Zadaniem w tym teście jest odrysowanie pokazanej figury geometrycznej po pokazaniu jej osobie badanej przez 10 sekund i zabraniu kartki. Do dyspozycji badany ma kartkę, ołówek oraz gumkę. Ekspozycji nie można skracać poniżej 10 sekund. Jeżeli badana osoba zacznie rysować wcześniej, należy ją powstrzymać. Podczas rysowania figur co do zasady nie są przekazywane żadne inne uwagi. Przy karcie numer 3, osoba badana dostaje dodatkową uwagę «narysuj wszystko co widzisz». Jeżeli nie narysuje części figur, należy przy karcie numer 4 uwagę powtórzyć i pozwolić poprawić rysunki.
Innym testem podobnym do powyższych dwóch jest test pamięci figur geometrycznych Grahama‑Kendalla. Podobny jest on do testu L. Bentona, z tym wyjątkiem, że nie przekazywane są żadne uwagi dotyczące rysunków i zestaw zawiera 15 kart.
Psycholog podczas badania może zdecydować, czy wykorzysta jeden, dwa czy wszystkie trzy testy. Nie oznacza to, że cokolwiek poszło źle, nie należy się więc niepotrzebnie stresować. Często psycholog na tym etapie nazwy tych testów nie poda. Za to znajdą się ich nazwy w opinii psychologicznej.
Opinia psychologiczna
#Opinia psychologiczna jest końcowym etapem diagnostyki. Na ostatniej wizycie nie odbywają się testy, może odbyć się jeszcze końcowa rozmowa psychologiczna oraz obserwacja. Na wizycie tej wręczana jest opinia i ta wizyta zazwyczaj jest najdroższą wizytą w czasie diagnostyki psychologicznej. Opinia powinna zawierać:
- imię i nazwisko osoby badanej (zgodne z dowodem osobistym),
- datę urodzenia lub PESEL osoby badanej,
- dlaczego badana osoba przyszła na pierwszą wizytę,
- jaki środki diagnostyczne wykorzystano,
- dane z wywiadu i analizy życiorysu emocjonalnego (uwaga: psycholog nie ma obowiązku przepisywać słowo w słowo – może streścić podane informacje lub wyrazić innymi słowami),
- podstawowe wyniki z testów – jaką płeć psychologiczną wskazują poszczególne testy, czy wykryto problemy natury neurologicznej, czy nastąpiła manipulacja odpowiedziami (np. może być podany wskaźnik Goucha),
- opis osobowości i cech osoby badanej, oraz jak przejawia się płciowość,
- czy wykryto inne zaburzenia psychiczne – zaburzenia lękowe, depresję itp. (uwaga: nie wszystkie z nich dyskwalifikują z korekty płci, ale część może wymagać psychoterapii lub leczenia lekami psychiatrycznymi – częste w przypadku lęków),
- stwierdzenie, że proces korekty płci stanowi jedyne możliwe leczenie pozwalające na normalne życie.
Co do zasady opinia, by była mocniej przekonująca dla sądu (w Polsce, aby zmienić oznaczenie płci w dokumentach administracyjnych – akta stanu cywilnego, dowód osobisty – należy napisać pozew do sądu – wzór takiego pozwu znajdziesz tutaj na stronie), powinna być napisana dla kobiety w formie gramatycznej żeńskiej, zaś dla mężczyzny w formie gramatycznej męskiej, czyli zgodnie z płcią psychologiczną. Żaden zapis polskiego prawa nie zabrania napisania o danej osobie w formie jakiej sobie życzy, co więcej Sąd Apelacyjny w sprawie VI ACa 1460/14 stwierdził, że należy poszanować również identyfikację (tożsamość) płciową drugiej osoby i że niezgodnym z normami współżycia w społeczeństwie jest używanie form gramatycznych niezgodnych z tożsamością danej osoby. Pisanie opinii kobiecie (decyduje tożsamość płciowa) w formie męskiej lub odwrotne – jest nie tylko gestem nieposzanowania tej tożsamości, ale też może w oczach osób trzecich stanowić brak konsekwencji (sprzeczność napisanej opinii z użytą formą gramatyczną i tym samym potencjalnie narażać osobę w sądzie na dodatkowe badania przez biegłych sądowych). W przypadku użycia formy gramatycznej odpowiadającej płci psychologicznej, sprzecznej z oznaczeniem płci z dowodu osobistego – imię i nazwisko należy pozostawić, zgodnie z zasadami gramatyki polskiej, nieodmienione.
Opinia psychologiczna powinna być co do zasady pisana (wciąż pozostając w zgodzie z prawem) następująco:
Opinia psychologiczna dotycząca Jan Kowalski, urodzonej 01.01.1970 r.
Jan Kowalski zgłosiła się na badanie psychologiczne w celu wykonania pełnej diagnostyki psychologicznej w związku ze staraniami o zmianę płci. Aktualnie od lutego pacjentka jest w terapii hormonalnej.
W postępowaniu diagnostycznym wykorzystano:
Należy prosić o 2 egzemplarze opinii psychologicznej (obydwa będą później potrzebne).
Diagnoza psychiatryczna
Po uzyskaniu opinii psychologa, osoba zainteresowana korektą płci powinna udać się do psychiatry przyjaznego osobom transseksualnym (sprawdzonego) celem wykluczenia chorób i zaburzeń natury psychicznej mogących dawać obraz podobny (aczkolwiek nie identyczny) do objawów schizofrenii, osobowości mnogiej, osobowości z pogranicza lub zespołu Aspergera. Diagnoza psychiatryczna zazwyczaj zabiera 1 lub 2 wizyty. Należy z sobą zabrać opinię psychologiczną, która jest pomocna psychiatrze, ponieważ już minimum część testów zostało wykonanych, a nie wszystkie można powtarzać w krótkim czasie.
#Psychiatra, podobnie jak i psycholog, zapyta się, jak ma się zwracać. Nie ma tu miejsca na «Jak Pan/i chce». Należy określić czy w formie męskiej, czy żeńskiej. Najlepiej, nawet gdy nie padnie o to pytanie (choć powinno), poprosić o wpisanie do karty jako osobę o tym imieniu, którym chce się by społeczeństwo się zwracało. Imię na tym etapie powinno być już wybrane. Brak wyboru jakiegokolwiek imienia (choćby tymczasowego – wiadomo, że można mieć preferencję, że poprosi się w przyszłości rodziców o wybór) powinno zapalić lampkę ostrzegawczą o braku gotowości do tranzycji.
Psychiatra też poprosi o podanie, co sprowadza osobę badaną do jego gabinetu (mimo, że może domyślić się z karty chorobowej – imię, oraz z wyglądu). Psychiatra może zapytać także o to, dlaczego przychodzi się do niego po rozpoczęciu terapii hormonalnej. Nie należy tu kłamać – duża chęć uzyskania cech odpowiedniej płci i nienawiść do cech płciowych z okresu dojrzewania płciowego oraz chęć powstrzymania tego jest wystarczającym argumentem. Ważne jest by decyzja o rozpoczęciu była przemyślana i dobrze uzasadniona. Jeżeli któryś psychiatra nie rozumie tak podstawowej sprawy – nie jest przyjazny osobom transseksualnym – zaleca się wybrać innego psychiatrę i ten etap rozpocząć od zera. Psychiatra też może pytać o reakcje, na hormonoterapię, sumienność jej stosowania – w tym seksualne jak również stałość w dążeniu do celu – ma to na celu wykluczenie transwestytyzmu fetyszystycznego.
Pytanie o to, kiedy miało się okres i czy jest regularny, jest pytaniem celowym – jest to jedno z pytań, które pomaga odróżnić osobę transseksualną od osoby chorej na schizofrenię z zespołem pseudotransseksualnym. Osoba transseksualna zawsze jest świadoma swojego stanu, wie że potrzebuje operacji, by mieć narządy właściwej płci (nawet gdy nie wie, że i tak nigdy okresu mieć nie będzie). Osoby z zespołem pseudotransseksualnym w przebiegu schizofrenii i stanów podobnych, zazwyczaj podadzą jakąś datę i informację o regularności. Możliwe jest ponadto wystąpienie okresu w interseksualizmie, jednak osoba interseksualna będzie świadoma w takich przypadkach, że ma coś nie tak z narządami płciowymi i skieruje się na badanie u seksuologa, skąd doniesie informację o wadach wrodzonych. W przypadku diagnostyki transseksualizmu u mężczyzn – mogą paść podobne pytania – czy miewa się poranne wzwody, wytryski nasienia itp. Schemat odpowiedzi będzie podobny jak wyżej – osoba transseksualna będzie świadoma, że jej ciało jest niezgodne z psychiką. Stąd ważnym jest by nie kłamać u psychiatry (za wyjątkiem sytuacji, gdy pytanie dotyczy homoseksualizmu (określanego względem płci psychologicznej). Część psychiatrów nie akceptuje homoseksualnych osób transseksualnych, nie wystawiając im niezbędnego zaświadczenia. Nie należy się też dziwić, że padają tak «absurdalne» pytania.
W czasie wizyty psychiatra będzie też próbował sprowokować różne zachowania (ma to na celu wykrycie osobowości z pogranicza – borderline – oraz wykrycie zespołu Aspergera). Należy więc zachowywać się naturalnie i postąpić tak jak się czuje, że powinno się postąpić. Psychiatra oceni właściwość zachowania.
Lekarz w tym miejscu zapyta też o szczegóły z życia, między innymi, od jak długiego czasu stan identyfikacji niezgodnej z ciałem występuje, od jak dawna następuje ubieranie się w ubrania płci zgodnej z płcią psychologiczną, jakie były reakcje na oznaki dojrzewania płciowego. Pojawi się tutaj też pytanie, czy wywoływało to podniecenie seksualne (wykluczenie transwestytyzmu fetyszystycznego oraz transwestytyzmu podwójnej roli).
Po rozmowie i ewentualnych prowokacjach, jak też możliwych dodatkowych testach (gdy nie wszystkie przeprowadził psycholog), lekarz może zapytać co ma zrobić. Osoba transseksualna powinna być świadoma czego potrzebuje – jeżeli dane osobowe chce zmieniać w Polsce, będzie potrzebować zaświadczenia, że wykluczono przeciwwskazania do operacyjnej korekty płci. Jeżeli dane zmienia za granicą, mogą być wymagane inne dokumenty (np. list polecający na operację korekty płci – w części krajów dane osobowe można zmienić tylko po wykonaniu chirurgicznej korekty płci). W standardowym przypadku należy więc poprosić o zaświadczenie o braku przeciwwskazań do korekty płci.
Uwaga: część lekarzy psychiatrów może zlecić wykonanie oznaczenia kariotypu (skierowanie bezpośrednie lub polecenie ustne do wykonania tego badania prywatnie lub za pośrednictwem seksuologa), gdy ich zaświadczenie zawiera diagnozę i oznaczenie ICD‑10 (F64.0), bowiem lekarz nie może wystawić zaświadczenia o rozpoznaniu transseksualizmu do czasu spełnienia wymogów ICD‑10.
Mam zaburzenia psychiczne, co dalej?
Jeżeli w trakcie diagnostyki zostanie znalezione jedno z wymienionych zaburzeń – schizofrenia, osobowość typu #borderline, #osobowość mnoga lub #zespół Aspergera – czyli zaburzenie, które może (ale nie musi) dawać obraz podobny do transseksualizmu, lekarz psychiatra prawdopodobnie przepisze leki i skieruje osobę badaną na obserwację (w tym szpitalną). Podczas obserwacji i próby leczenia zostanie ustalone, czy nadal będzie się utrzymywała ta sama identyfikacja płciowa.
W przypadku, gdy okaże się, że sprawa identyfikacji płciowej jest oddzielna od sprawy zaburzenia lub choroby psychicznej – lekarz postawi 2 rozpoznania: pierwsze to transseksualizm (F64.0) oraz drugie współistniejące to choroba, na diagnostykę której odesłano osobę na obserwację, ponieważ zgodnie z ICD‑10 wymagane jest tylko, by stan dysforii płciowej nie był objawem choroby lub zaburzenia psychicznego. Nie jest powiedziane, że nie może współistnieć inna choroba lub zaburzenie psychiczne wraz z transseksualizmem.
Jeżeli w trakcie obserwacji okaże się, że stan przypominający transseksualizm jest tylko objawem choroby – prawidłowe leczenie choroby podstawowej powinno przynieść poprawę w postaci ustąpienia dysforii płciowej.
Nieprawidłowe chromosomy 47,XXY, 45,X itp.
W tym przypadku lekarz psychiatra postawi rozpoznanie «Inne zaburzenia identyfikacji płciowej (F64.8)». Może też wpisać powód takiej a nie innej diagnozy, wpisując rozpoznane anomalie chromosomalne lub zaznaczając, że osoba badana ma anomalie chromosomalne.
Zaświadczenie psychiatryczne
Po zakończeniu procesu diagnostycznego u psychiatry, lekarz wypisuje zaświadczenie o braku przeciwwskazań do korekty płci. Powinien wydać takie zaświadczenie również w przypadku współistniejących zaburzeń psychicznych, których objawem nie jest stan podobny do transseksualizmu. Zaświadczenie również powinien wydać psychiatra osobie chorej na Zespół Klinefeltera lub inną aberrację chromosomową (z rozpoznaniem F64.8 zamiast F64.0).
Należy prosić o 2 egzemplarze zaświadczenia od psychiatry (obydwa będą później potrzebne).
Diagnoza seksuologiczna
Z opinią psychologiczną oraz zaświadczeniem od psychiatry należy udać się do seksuologa (#seksuolog może zatrzymać jedną kopię opinii psychologicznej i zaświadczenia od psychiatry). Seksuolog przy braku przeciwwskazań do korekty płci rozpocznie leczenie hormonalne. Przed tym jednak może wymagać takich badań jak:
- oznaczenie poziomu hormonów płciowych – najczęściej estradiol, testosteron, LH, FSH, DHEA, DHEA‑S (DHEA‑SO4), androstenedion, progesteron i prolaktyna (badania te można wykonać przed wizytą u seksuologa),
- oznaczenie innych substancji we krwi (te często mogą być wykonane już w trakcie hormonoterapii),
- prześwietlenie RTG* siodełka tureckiego (lub badanie głowy rezonansem magnetycznym lub metodą tomografii komputerowej*),
- badanie dna oka,
- elektroencefalogram (EEG),
- kariotyp (badanie chromosomów) – jedyne obowiązkowe badanie poza diagnostyką psychologiczną i psychiatryczną do zdiagnozowania transseksualizmu.
Przed przepisaniem leków hormonalnych mogą odbyć się (ale nie muszą) takie badania fizykalne jak:
- ocena parametrów antropologicznych (celem między innymi ustalenia optymalnego leczenia, w tym chirurgicznego),
- badanie ginekologiczne (w przypadku mężczyzn),
- badanie prostaty per rectum (w przypadku kobiet),
- obejrzenie narządów płciowych (lekarz podczas tego badania powinien mieć założone rękawiczki diagnostyczne),
- zmierzenie ciśnienia i pulsu,
- osłuchanie stetoskopem.
Lekarz może zlecić też inne badania zależnie od stanu zdrowotnego.
*) w przypadku zlecenia badania metodą tomografii komputerowej lub RTG, ze względu na dawkę promieniowania jonizującego, która w przypadku tomografii jest spora – należy lekarza zapytać, czy można wykonać to badanie metodą rezonansu magnetycznego i czy potrzebne jest podanie kontrastu (gadolinowego). Pozwoli to zmniejszyć ryzyko późniejszych nowotworów, szczególnie, że często przepisywany lek – octan cyproteronu (cyproterone acetate, Androcur) ma potencjał do wywoływania nowotworów wewnątrz czaszki.
W tym momencie rozpoczyna się leczenie, które trwa do końca życia, zaś po kilku miesiącach leczenia i stwierdzeniu dobrej tolerancji leczenia, lekarz seksuolog wystawia końcowe zaświadczenie, które otwiera drogę do zmiany danych osobowych (imienia, nazwiska, numeru PESEL oraz oznaczenia płci). W przypadku nietolerancji leków – może je wielokrotnie zmienić lub skierować do endokrynologa.
Po otrzymaniu zaświadczenia od seksuologa, opinię psychologiczną i zaświadczenie od psychiatry należy zatrzymać. W sytuacji, gdy osoba transseksualna jest już gotowa do zmiany danych i zaszły widoczne zmiany (drugi warunek nie jest konieczny, ale sporo ułatwia – sędzia też człowiek), można udać się do sądu celem złożenia pozwu.
Nie chcę diagnozy TS, chcę diagnozę interseksualizmu
W przypadku osób, które mają prawidłowy kariotyp odradza się szukanie stanów interseksualnych (np. PAIS, MAIS, niedorozwój narządów, zespół Kallmana itp.). Postępowanie sądowe w Polsce jest zwyczajnie prostsze w przypadku transseksualizmu. Robiąc dodatkowe badania z własnego zlecenia przed zmianą danych osobowych (przed uprawomocnieniem wyroku) może przynieść więcej szkody niż pożytku. W Polsce na 1 osobę z czystym transseksualizmem przypada ok. 3 do 6 przypadków osób z różnymi wadami (o charakterze interseksualizmu). Jest to spowodowane faktem, że diagnoza transseksualizmu jest korzystniejsza do zmiany danych osobowych.
Jeżeli potrzeba szukania stanu interseksualnego ma swoje uzasadnienie (występują inne choroby lub symptomy – np. objawy zespołu Kallmana, objawy zespołu Leopard, objawy nadczynności nadnerczy lub inne) – tą diagnostykę przeprowadź dopiero po zmianie danych osobowych i uprawomocnieniu wyroku sądowego (jeżeli sprawa nie może czekać bo stan zdrowia jest zagrażający życiu – nie dostarczaj tych badań psychologowi, psychiatrze, ani seksuologowi, gdzie diagnozujesz transseksualizm, dostarcz je właściwemu lekarzowi, który je zlecił). Niepotrzebnie zrobione badanie siodełka tureckiego (ujawniające anomalie), gdy nie było zlecone, a zostanie dostarczone seksuologowi – może nieźle nabruździć potem w sądzie.
Za końcowy rozdział przepraszam, ale niestety, w Polsce «Ustawa o Uzgodnieniu Płci» nie doszła do skutku i całość postępowań odbywa się w oparciu o przestarzałe orzeczenia Sądu Najwyższego, który swoimi uchwałami próbuje na bieżąco – w zakresie w jakim może – łatać dziurawe, niedopracowane polskie prawo, w którym walka o prawa mniejszości płciowych (nie seksualnych) ma bardzo niski priorytet.