Menu

COVID-19 - Ogólnoświatowa akcja psychologiczna

Na wstę­pie stwie­rdzi­my, że akcja codzien­nego poda­wania nega­tywnych infor­macji o COVID‑19 jest akcją mani­pula­cyj­ną o typie noce­bo, mają­cą na celu wywo­łanie maso­wej histe­rii wśród spo­łeczeń­stwa oraz zastra­sze­nia celem wpro­wadze­nia przez rzą­dy kra­jów nie­korzyst­nych roz­wią­zań dla oby­wate­li takich jak:

  • zwię­kszo­ny nadzór i inwi­gila­cja (poró­wnaj syste­my paszpo­rtów kovi­dowych do indyj­skie­go syste­mu #Aadhaar),
  • tre­sura spo­łeczeń­stwa – kaza­nie wyko­nywa­nia spo­łeczeń­stwu bez­sku­tecz­nych i nie­uza­sadnio­nych nauko­wo czyn­ności takich jak nosze­nie masek, zacho­wywa­nia dys­tan­su wobec ludzi co uła­twia podział spo­łeczeń­stwa,
  • pro­mowa­nie roz­wią­zań bez­gotó­wko­wych celem póź­niej­szej likwi­dacji gotó­wki,
  • zbie­rania od ludzi adre­sów poby­tu, e­‑maili, tele­fonów, celem wymu­sze­nia na spo­łeczeń­stwie posłu­giwa­nia się instru­men­tami elek­tro­nicz­nymi oraz uni­kania wysy­łania do oby­wate­la pod­pisa­nych pism (zacie­ranie dowo­dów kore­spon­den­cji też przez «pisma pod­pisa­ne elek­tro­nicz­nie» nie­posia­dają­ce iden­tyfi­kato­ra doku­men­tu – sprawdź: kore­spon­den­cja z Mini­ster­stwem Zdro­wia),
  • skłó­cenie spo­łeczeń­stwa na kolej­nej pła­szczyź­nie – szcze­pie­ni vs. nie­szcze­pie­ni, masko­wcy, vs. anty­masko­wcy, pro­epi­demi­cy vs. wol­nościo­wcy,
  • reali­zacja pla­nów partyj­nych i firm far­maceutycz­nych, w tym wypro­wadza­nie pie­nię­dzy z budże­tu pań­stwa,
  • wie­le innych, o któ­rych jeszcze nie wie­my, okre­śla­nych jako nowy porzą­dek świa­ta, nowy ład itp.

Poni­żej przed­sta­wia­my tłu­macze­nie ofi­cjal­nego doku­men­tu, któ­ry powstał w ramach mię­dzy­naro­dowe­go cza­sopi­sma badań śro­dowi­sko­wych i zdro­wia publicz­nego (DOI: 10.3390/ijerph18041376). Doku­ment nosi tytuł COVID‑19 i eko­nomia poli­tycz­na maso­wej histe­rii.

Licen­cja tłu­macze­nia:
Cre­ati­ve Com­mons CC­‑BY‑SA 4.0.

Współ­twór­cy:

  • Hota­ru, wol­ne­‑forum­‑tran­sowe.pl,
  • Cathe­rine_TG,
  • Phi­lipp Bagus, José Anto­nio Peña­‑Ramos, Anto­nio Sán­chez­‑Bayón.

Stre­szcze­nie

W tym arty­kule sta­ramy się roz­winąć eko­nomię poli­tycz­ną maso­wej #histe­rii. Obse­rwu­jąc tło COVID‑19, bada­my maso­wą histe­rię w prze­szło­ści. Nega­tywne infor­macje roz­powszech­nia­ne w spo­sób powta­rzal­ny za pośre­dnic­twem środ­ków maso­wego prze­kazu mogą nega­tywnie wpły­nąć na zdro­wie publicz­ne w posta­ci efe­ktu #noce­bo i maso­wej histe­rii. Twie­rdzi­my, że media maso­we i cyfro­we w związ­ku z pań­stwem mogły mieć nega­tywne kon­sekwen­cje pod­czas kry­zysu COVID‑19. Wyni­kają­ca z tego zbio­rowa histe­ria mogła przy­czy­nić się do błę­dów poli­tycz­nych rzą­dów nie­zgo­dnych z zale­cenia­mi zdro­wot­nymi. Cho­ciaż maso­wa histe­ria może wystą­pić w spo­łeczeń­stwach o mini­mal­nym wpły­wie insty­tucji pań­stwa na jedno­stkę uka­zuje­my, że istnie­ją pewne mecha­nizmy samo­napra­wcze i ogra­nicze­nie ska­li wyrzą­dzo­nych szkód, jak na przy­kład świę­te pra­wo wła­sno­ści pry­wat­nej Jednak maso­wa histe­ria może się zaostrzyć i wzmo­cnić, gdy nega­tywne infor­macje pochodzą z auto­ryta­tywne­go źró­dła, gdy media są upo­litycz­nio­ne, a sie­ci spo­łecz­nościo­we spra­wia­ją, że nega­tywne infor­macje są wsze­cho­becne. Dochodzi­my do wnio­sku, że nega­tywne dłu­goter­mino­we sku­tki maso­wej histe­rii są potę­gowa­ne przez wiel­kość pań­stwa opie­kuń­cze­go.

Sło­wa klu­czo­we: #maso­wa histe­ria, efekt noce­bo, infek­cja, środ­ki prze­kazu maso­wego, media spo­łecz­nościo­we, #zdro­wie publicz­ne, #pra­wo i #eko­nomia, eko­nomia poli­tycz­na, myśle­nie gru­powe, #kul­tura stra­chu, zaka­żenie emo­cjo­nal­ne, #lęk, poli­tyka błę­du, #COVID‑19.

Wpro­wadze­nie

Publicz­ne syste­my opie­ki zdro­wot­nej sta­nowią istot­ną część pań­stwa opie­kuń­cze­go. Istot­nie, powszech­nie przyj­muje się za pewnik, że jednym z głó­wnych celów nowo­cze­sne­go pań­stwa opie­kuń­cze­go jest popra­wa zdro­wia publicz­nego. Zakła­da się, że pań­stwo pozy­tywnie wpły­wa na zdro­wie publicz­ne. W tym arty­kule kwe­stio­nuje­my tę nar­rację w odnie­sie­niu do zja­wiska maso­wej histe­rii. Ana­lizu­jemy, jak współ­cze­sne pań­stwo wpły­wa na roz­wój i roz­sze­rza­nie się maso­wej histe­rii, argu­men­tując, że pań­stwo zaostrza to zja­wisko z nega­tywny­mi kon­sekwen­cja­mi dla zdro­wia publicz­nego. Roz­wija­jąc eko­nomię poli­tycz­ną maso­wej histe­rii wypeł­nia­my widocz­ną lukę w lite­ratu­rze. Istnie­je wie­le poucza­jących opra­cowań doty­czą­cych zaga­dnień psy­cho­logicz­nych zwią­zanych ze zja­wiskiem maso­wej histe­rii. W wyni­ku kry­zysu COVID‑19 prze­pro­wadzo­no kil­ka badań ana­lizu­jących nega­tywne sku­tki psy­cho­logicz­ne wpro­wadza­nych przez pań­stwo #lock­downów [1, 2, 3, 4]. Istnie­ją również bada­nia, któ­re bada­ją wpływ mediów cyfro­wych i inter­netu na nie­pokój [5, 6], zara­żanie emo­cjo­nal­ne [stan zaka­żal­ności emo­cjo­nal­nej (bez pato­genu bio­logicz­nego), podob­nej do zaka­żal­ności zie­wania – przy­pis red.] [7, 8], trans­misji lęku [9, 10] i efe­kty noce­bo [11, 12]. Jednak, o ile nam wia­domo, nie ma badań ana­lizu­jących, w jaki spo­sób różne insty­tucje poli­tycz­ne i pań­stwo wpły­wają na roz­wój i roz­sze­rza­nie się maso­wej histe­rii. Wza­jemne oddzia­ływa­nie mediów, nauki, poli­tyki i opi­nii publicz­nej to pra­wdzi­wa luka bada­wcza [13]. Opie­rając się na psy­cho­logii zwią­zanej ze zja­wiskiem maso­wej histe­rii, roz­wija­my eko­nomię poli­tycz­ną maso­wej histe­rii, czer­piąc ważne spost­rze­żenia z per­spe­kty­wy zdro­wia publicz­nego.

W ana­lizie mul­tidys­cypli­nar­nej (poza pra­wem i eko­nomią czy eko­nomią socjo­logicz­ną) poka­zuje­my, że wiel­kość pań­stwa potę­guje nega­tywne kon­sekwen­cje maso­wej histe­rii. Jako ramy kon­cepcyj­ne sto­suje­my podej­ście publicz­nego wybo­ru do insty­tucji poli­tycz­nych i poró­wna­wczej eko­nomii poli­tycz­nej opa­rtej na zasa­dach eko­nomicz­nych. Roz­wija­nie eko­nomii poli­tycz­nej maso­wej histe­rii jest ważne, ponie­waż ważne jest zba­danie, jak system poli­tycz­ny wpły­wa na pra­wdo­podo­bień­stwo i roz­wój maso­wej histe­rii. Dzie­je się tak, ponie­waż maso­wa histe­ria może pro­wadzić do błę­dów poli­tycz­nych, któ­re mają tra­gicz­ne kon­sekwen­cje dla zdro­wia publicz­nego. Cho­ciaż istnie­ją istot­ne ogra­nicze­nia poten­cjal­nego wzro­stu maso­wej histe­rii w pań­stwie o mini­mal­nym wpły­wie na jedno­stkę, pań­stwo opie­kuń­cze XXI wie­ku w połą­cze­niu ze środ­kami maso­wego prze­kazu gonią­cymi za sen­sacją pra­wdo­podob­nie zwię­kszy spu­sto­sze­nie wywo­łane przez maso­wą histe­rię. W tym kon­tek­ście może­my wypo­wiedzieć się na temat ilu­stra­cyj­nego przy­pad­ku kry­zysu COVID‑19.

W dru­giej sek­cji [«Lite­ratu­ra, histo­ria i meto­dy» – przy­pis red.] przed­sta­wia­my kró­tką histo­rię maso­wej histe­rii. W tym kon­tek­ście doko­nuje­my również prze­glą­du lite­ratu­ry, teore­tycz­nej i empi­rycz­nej, doty­czą­cej maso­wych cho­rób psy­cho­gen­nych. W nastę­pnej sek­cji [«Efekt noce­bo i ewo­lucja maso­wej histe­rii» – przy­pis red.] przed­sta­wia­my zna­cze­nie efe­któw noce­bo, wyja­śnia­my, w jaki spo­sób ewo­luuje maso­wa histe­ria i ana­lizu­jemy, w jaki spo­sób nega­tywne infor­macje i zara­żanie lękiem mogą przy­czy­niać się do maso­wej histe­rii w erze infor­macji. W czę­ści poświę­conej dys­kusji ana­lizu­jemy czyn­niki, któ­re ogra­nicza­ją i redu­kują maso­wą histe­rię w warun­kach wol­nego ryn­ku. Co wię­cej, w tej samej sek­cji poka­zuje­my, że te ogra­nicza­jące mecha­nizmy nie tyl­ko są zakłó­cane przez dzia­łania pań­stwa, ale tak­że bada­my powo­dy, dla któ­rych pań­stwo może pod­sycać maso­wą histe­rię. Dochodzi­my do wnio­sku, że zbio­rowa histe­ria mogła przy­czy­nić się do błę­dów poli­tycz­nych pod­czas pan­demii COVID‑19, któ­re były szko­dli­we dla zdro­wia publicz­nego. Aby zapo­biec powtó­rze­niu się takich błę­dów poli­tycz­nych, nale­ży zda­wać sobie spra­wę z eko­nomii poli­tycz­nej maso­wej histe­rii poka­zanej w tym arty­kule.

Lite­ratu­ra, histo­ria i meto­dy

W tym arty­kule opie­ramy się na stu­diach przy­pad­ków doty­czą­cych maso­wej histe­rii, bada­niach psy­cho­logicz­nych i teore­tycz­nej poró­wna­wczej eko­nomii poli­tycz­nej. Nasz arty­kuł kon­cen­tru­je się na danych empi­rycz­nych doty­czą­cych maso­wej histe­rii oraz bada­niach zwią­zanych ze zdro­wiem publicz­nym i zara­żaniem lękiem. Ana­lizu­jemy rolę efe­któw noce­bo w maso­wej histe­rii i bada­my nega­tywne nasta­wie­nie ludz­kie­go umy­słu. Na tej pod­sta­wie opra­cowu­jemy poró­wna­wczą eko­nomię poli­tycz­ną maso­wej histe­rii. Poró­wnu­jemy warun­ki roz­woju maso­wej histe­rii we współ­cze­snym pań­stwie opie­kuń­czym z warun­kami w pań­stwie o mini­mal­nym wpły­wie na jedno­stkę. Nale­ży zauwa­żyć, że te różni­ce mię­dzy pań­stwem opie­kuń­czym a pań­stwem o mini­mal­nym wpły­wie na jedno­stkę odno­szą się tym bardziej do poró­wna­nia mię­dzy nowo­cze­snym pań­stwem a spo­łeczeń­stwem pra­wa pry­wat­nego, ponie­waż w spo­łeczeń­stwie pra­wa pry­wat­nego pań­stwo nie istnie­je [14, 15, 16].

W maso­wej histe­rii ludzie z gru­py zaczy­nają wie­rzyć, że mogą być nara­żeni na coś nie­bez­piecz­nego, takie­go jak wirus lub tru­cizna. Uwa­żają, że zagro­żenie jest realne, ponie­waż ktoś tak mówi lub pasu­je do ich doświad­cze­nia. Z powo­du groź­nego złudze­nia duża gru­pa ludzi wspól­nie bardzo się dene­rwu­je. Inny­mi sło­wy, zagro­żenie, czy to realne, czy wyima­gino­wane [17], wywo­łuje zbio­rowy nie­pokój [18]. Człon­kowie gru­py mogą nawet zacząć czuć się cho­rzy. Człon­kowie gru­py mogą nawet zacząć czuć się źle. Człon­kowie gru­py mogą również odczu­wać obja­wy cho­roby, w tym osła­bie­nie, bóle gło­wy lub uczu­cie zadła­wie­nia, któ­re roz­prze­strze­nia­ją się na inne oso­by. Gdy maso­wa histe­ria powo­duje obja­wy fizycz­ne, nazy­wa się to maso­wą cho­robą psy­cho­gen­ną lub histe­rią epi­demicz­ną. Obja­wy są spo­wodo­wane stre­sem i nie­poko­jem, któ­rych doświad­cza­ją ludzie w związ­ku z post­rze­ganym zagro­żeniem [19]. Maso­wa histe­ria jest zakaź­na [20] i może być czyn­nikiem przy­czy­nia­jącym się i wzma­cnia­jącym pra­wdzi­we epi­demie.

Cho­ciaż – według naszej wiedzy – nie ma lite­ratu­ry na temat eko­nomii poli­tycz­nej maso­wej histe­rii, lite­ratu­ra na temat maso­wych cho­rób psy­cho­gen­nych jest boga­ta i sku­pia się na empi­rycz­nych ana­lizach kon­kret­nych przy­pad­ków. Kerc­khoff [21] prze­ana­lizo­wał przy­padek cho­roby, któ­ra roz­prze­strze­niła się wśród pra­cowni­ków zakła­du z powo­du wia­ry w tru­jące­go owa­da. McGrath [22], prze­glą­dając przy­pad­ki maso­wej histe­rii, stwie­rdził, że oso­by o niskim sta­tusie w sytu­acjach wyso­kie­go stre­su po wyzwa­lają­cym dra­matycz­nym wyda­rze­niu naj­bardziej reagu­ją na maso­wą cho­robę psy­cho­gen­ną. Schmitt i Fit­zge­rald [23] prze­ana­lizo­wali osiem przy­pad­ków maso­wych cho­rób psy­cho­gen­nych wśród pra­cowni­ków. Odkry­li, że niskie docho­dy, nie­zado­wole­nie z prze­łożo­nych, brak wspar­cia i nie­jasne przydzia­ły pra­cy pro­wadzą do wyż­szej śre­dniej licz­by zgła­sza­nych obja­wów. Sin­ger [24] zwra­ca uwa­gę, że ofia­ry maso­wych cho­rób psy­cho­gen­nych są napra­wdę cho­re, mimo że nie ma toksyny. Sin­ger uwa­ża, że ​​maso­we cho­roby psy­cho­gen­ne wystę­pują czę­ściej niż sądzi­my, ponie­waż mogą poja­wiać się jedno­cze­śnie z fizycz­nymi przod­kami cho­roby i liczy­my tyl­ko «czy­ste» przy­pad­ki maso­wych cho­rób psy­cho­gen­nych.

Istnie­je również bardziej zorien­towa­na teore­tycz­nie lite­ratu­ra doty­czą­ca maso­wych cho­rób psy­cho­gen­nych. Pen­neba­ker [25] twie­rdził, że aby zmniej­szyć możli­wość wystą­pie­nia maso­wych cho­rób psy­cho­gen­nych, nale­ży zmniej­szyć rze­czy­wiste przy­czy­ny lęku. Sin­ger i in. [26] omó­wili rolę poró­wnań spo­łecz­nych jako przy­czy­ny maso­wych cho­rób psy­cho­gen­nych, pod­kre­śla­jąc rolę stre­su. Fre­edman [27] omó­wił teorie zara­żania w odnie­sie­niu do maso­wych cho­rób psy­cho­gen­nych, twie­rdząc, że zara­żanie, kon­for­mizm i poja­wia­jące się nor­my mogą odgry­wać rolę w roz­prze­strze­nia­niu się histe­rii. Stahl [28] wyko­rzy­stał teorię nazna­cza­nia spo­łecz­nego, wyła­nia­jące się nor­my i stra­tegie radze­nia sobie ze stre­sem [ang. Coping the­ory – przy­pis red.], aby wyja­śnić i zrozu­mieć maso­wą cho­robę psy­cho­gen­ną. Kerc­khoff [29] pod­kre­ślał zna­cze­nie napię­cia zbio­rowe­go w powsta­waniu maso­wych cho­rób psy­cho­gen­nych.

Jak widać z prze­glą­du lite­ratu­ry, przej­rza­na lite­ratu­ra doty­czy wybu­chów maso­wych cho­rób psy­cho­gen­nych, głó­wnie w lokal­nych śro­dowi­skach szkół lub firm. Nie­ste­ty nie ma badań na temat możli­wości wystą­pie­nia bardziej roz­powszech­nio­nych, a nawet glo­bal­nych przy­pad­ków maso­wej histe­rii. Jednak epo­ka cyfro­wych glo­bal­nych środ­ków prze­kazu maso­wego i mediów spo­łecz­nościo­wych stwa­rza możli­wość wystą­pie­nia takie­go zja­wiska. Nasze stu­dium eko­nomii poli­tycz­nej maso­wej histe­rii czer­pie z ugrun­towa­nego psy­cho­logicz­nego feno­menu maso­wej histe­rii, ale sto­suje je do nowe­go i inno­wacyj­nego kon­tek­stu, dla któ­rego nie istnie­je jeszcze piśmien­nic­two. Dokła­dniej, ana­lizu­je, w jaki spo­sób system poli­tycz­ny może wpły­wać na pra­wdo­podo­bień­stwo i roz­prze­strze­nia­nie się maso­wej histe­rii w zdi­gita­lizo­wanym i zglo­bali­zowa­nym świe­cie.

Empi­rycz­ne dowo­dy na maso­wą histe­rię, czy­li zbio­rowy nie­pokój wywo­łany post­rze­ganym zagro­żeniem, się­gają co naj­mniej śre­dnio­wie­cza [30, 31] i kon­tynu­ują licz­ne przy­pad­ki w cza­sach współ­cze­snych [32, 33, 34, 35]. Jednym z naj­słyn­niej­szych przy­pad­ków jest histe­ria, któ­ra roz­winę­ła się po wyemi­towa­niu w 1938 roku słu­cho­wiska radio­wego Woj­na świa­tów Orso­na Wel­lesa. W słu­cho­wisku radio­wym nastę­puje atak Mar­sjan na Zie­mię. Nie­któ­rzy ze słu­cha­czy, być może wciąż pod napię­ciem wyni­kają­cym z nie­dawne­go porozu­mie­nia mona­chij­skie­go z tego same­go roku, rze­komo wpa­dli w pani­kę, myśląc, że napra­wdę zosta­li zaata­kowa­ni przez Mar­sjan [36].

Innym cie­kawym, nowszym przy­pad­kiem są efe­kty jedne­go z odcin­ków portu­gal­skie­go pro­gra­mu tele­wizyj­nego «Stra­wber­ries with Sugar» [Tru­ska­wki z cukrem – przy­pis. red.] [37]. W seria­lu boha­tero­wie zosta­li zara­żeni wiru­sem zagra­żają­cym życiu. Po wyemi­towa­niu odcin­ka zacho­rowa­ło ponad trzy­stu portu­gal­skich uczniów. Zgła­sza­li obja­wy podob­ne do tych, któ­rych doświad­czy­li boha­tero­wie pro­gra­mów tele­wizyj­nych. Wśród tych obja­wów były wysyp­ki i tru­dno­ści w oddy­cha­niu. W wyni­ku tych obja­wów kil­ka szkół w Portu­galii zosta­ło zamknię­tych. Jednak dochodze­nie portu­gal­skie­go Naro­dowe­go Insty­tutu Rato­wnic­twa Medycz­nego wyka­zało, że wirus nie istniał w rze­czy­wisto­ści i że obja­wy były spo­wodo­wane nie­poko­jem pod­czas oglą­dania pro­gra­mu, to zna­czy obja­wy były spo­wodo­wane maso­wą histe­rią.

Jest inny nie­dawny przy­padek maso­wej histe­rii zwią­zanej z wiru­sem. Pod­czas lotu Emi­rates 203 we wrze­śniu 2018 r. nie­któ­rzy pasa­żero­wie mie­li obja­wy gry­popodob­ne [38]. Kie­dy inni pasa­żero­wie zaobse­rwo­wali te obja­wy, również zaczę­li czuć się źle i wybu­chła pani­ka. Pani­ka osią­gnę­ła taki poziom, że po dotar­ciu do Nowe­go Jor­ku cały lot został pod­dany kwa­ran­tan­nie. Dochodze­nie po incy­den­cie wyka­zało, że tyl­ko kil­ku pasa­żerów faktycz­nie mia­ło sezo­nową gry­pę lub prze­zię­bie­nie. Rze­czy­wiście, cho­roby są ide­alnym podło­żem do roz­woju maso­wej histe­rii.

Efekt noce­bo i ewo­lucja maso­wej histe­rii

Efekt noce­bo

Powszech­nie wia­domo, że oprócz efe­któw pla­cebo istnie­ją również tzw. efe­kty «noce­bo» [39]. Ze wzglę­du na efekt pla­cebo oso­ba wra­ca do zdro­wia po cho­robie, ponie­waż spodzie­wa się wyzdro­wie­nia. Kie­dy dana oso­ba cier­pi na efekt noce­bo, wręcz prze­ciwnie, cho­ruje tyl­ko dla­tego, że spodzie­wa się zacho­rować. Intry­gują­cym i zna­nym przy­pad­kiem efe­ktu noce­bo jest przy­padek męż­czy­zny, któ­ry pró­bował popeł­nić samo­bój­stwo [40]. Męż­czy­zna brał udział w bada­niu kli­nicz­nym, bio­rąc ekspe­rymen­tal­ny lek. Aby się zabić, poł­knął dwadzie­ścia dzie­więć kapsu­łek leku, wie­rząc, że nie prze­żyje. Jednak kapsu­łki, któ­re brał, były pla­cebo, ponie­waż był człon­kiem gru­py kon­trol­nej w bada­niu kli­nicz­nym. Wie­rząc, że umrze, poja­wiły się u nie­go powa­żne obja­wy i tra­fił do szpi­tala z bardzo niskim ciśnie­niem krwi. Gdy w koń­cu przy­był lekarz kie­rują­cy bada­niem medycz­nym, lekarz powiedział pacjen­towi, że poł­knął pla­cebo. W kon­sekwen­cji męż­czy­zna wyzdro­wiał w cią­gu pięt­nastu minut.

Ze wzglę­du na efekt noce­bo ocze­kiwa­nie zacho­rowa­nia może wywo­łać pra­wdzi­we obja­wy w samo­speł­nia­jącej się prze­powie­dni. W ten spo­sób może roz­winąć się maso­wa histe­ria, gdy ludzie wie­rzą, że zacho­rują. Do tego pro­cesu przy­czy­nia­ją się lęk i strach [41]. Rze­czy­wiście, pod­czas hiszpań­skiej gry­py po I woj­nie świa­towej pani­ka przy­czy­niła się do maso­wej histe­rii i zgo­nów, któ­re w prze­ciw­nym razie by nie nastą­piły, ponie­waż pani­ka może mieć nie­korzyst­ny wpływ na zdro­wie osób cho­rych [42]. Gdy u nie­któ­rych osób roz­winie się histe­ria, może łatwo prze­nosić się na inne oso­by, ponie­waż strach i lęk są zara­źli­we [43].

W zasadzie oso­by pseudo­infe­kcyj­ne można „wyle­czyć” samą infor­macją. W ten spo­sób można by zapo­biec sytu­acji, w któ­rej maso­wa histe­ria sta­nie się obcią­żeniem dla syste­mu opie­ki zdro­wot­nej. Jak szcze­góło­wo omó­wio­no poni­żej, pro­ble­mem maso­wej histe­rii jest to, że istnie­ją powo­dy, dla któ­rych zaró­wno media, jak i pań­stwo mogą akty­wnie przy­czy­niać się do zara­żania stra­chem i roz­powszech­nia­nia stron­niczych infor­macji. Inny­mi sło­wy, lekarz mówią­cy pacjen­towi, że poł­knął pla­cebo, nigdy się nie poja­wia.

Maso­wa histe­ria, irra­cjo­nal­ność, uprzedze­nia i COVID‑19

Histe­ria może nie tyl­ko powo­dować u ludzi obja­wy [44]. Histe­ria, czy to zbio­rowa, czy nie, może spra­wić, że ludzie będą zacho­wywać się w spo­sób, któ­ry inne oso­by, na któ­re ta histe­ria nie ma wpły­wu, pra­wdo­podob­nie uzna­łyby za irra­cjo­nal­ne. Pod wpły­wem ilu­zji nie­istnie­jące­go lub bardzo wyolbrzy­mio­nego zagro­żenia ludzie postę­pują w spo­sób, któ­ry w przy­pad­ku bra­ku ilu­zji wyda­wał­by się absu­rdal­ny. Alter­naty­wnie, zacho­wanie w maso­wej histe­rii można uznać za stron­nicze. Bada­nia psy­cho­logicz­ne nad post­rze­ganiem ryzy­ka wyka­zały, że nie­któ­re regu­ły men­tal­ne, któ­re ludzie sto­sują w nie­pewnym świe­cie, two­rzą trwa­łe i ważne uprzedze­nia. Stron­nicze rela­cje w mediach, nie­kom­plet­ne i asy­metrycz­ne infor­macje, oso­biste doświad­cze­nia, oba­wy, nie­zdol­ność do zrozu­mie­nia i inter­pre­tacji sta­tystyk oraz inne uprzedze­nia pozna­wcze pro­wadzą do znie­kształ­conych ocen ryzy­ka. Post­rze­ganie ryzy­ka może być szcze­gól­nie ten­den­cyj­ne, gdy ryzy­ko jest post­rze­gane jako nie­spra­wie­dli­we, nie­kon­tro­lowa­ne, nie­zna­ne, prze­raża­jące, poten­cjal­nie kata­stro­fal­ne i mają­ce wpływ na przy­szłe poko­lenia [45, 46]. To, czy zacho­wanie ludzi w maso­wej histe­rii nazy­wamy «irra­cjo­nal­nym» czy «stron­niczym», nie jest istot­ne dla celu tego arty­kułu, ponie­waż dąży­my do roz­winię­cia eko­nomii poli­tycz­nej maso­wej histe­rii. Bada­my, w jakim sto­pniu pań­stwo wpły­wa na roz­wój maso­wej histe­rii i typo­we dla niej zacho­wanie «irra­cjo­nal­ne» lub «stron­nicze».

Tabe­la 1. Wskaź­nik prze­życia COVID‑19 w USA (żró­dło: CDC [52], wła­sne obli­cze­nia)
WiekWskaź­nik prze­życia
0–19 lat99.997%
20–49 lat99.98%
50–69 lat99.5%
≥70 lat94.6%

Temat, czy i w jakim sto­pniu świat cier­pi na maso­wą histe­rię lub maso­wą cho­robę psy­cho­gen­ną pod­czas kry­zysu COVID‑19, jest otwa­rty na przy­szłe bada­nia, mimo że nie­któ­rzy obse­rwa­torzy twie­rdzą, że tak jest [47]. W każdym razie jasne jest, że popu­lacja była pod ogro­mnym napię­ciem psy­chicz­nym pod­czas kry­zysu COVID‑19. Szcze­gól­nie lock­downy przy­czy­niły się do wzro­stu lęku i stre­su, któ­re są ważny­mi skła­dni­kami roz­woju maso­wej histe­rii [48]. W ankie­cie prze­pro­wadzo­nej w USA od 24 do 30 czer­wca 40,9% uczest­ników zgło­siło co naj­mniej jeden nie­korzyst­ny stan zdro­wia psy­chicz­nego, a 10,7% przy­zna­ło, że powa­żnie roz­waża­ło samo­bój­stwo w cią­gu ostat­nich 30 dni [49]. Doda­tko­wo czę­sto­tli­wość spo­życia alko­holu pod­czas lock­downów wzro­sła w USA o 14% [50]. Przy­naj­mniej nie­któ­re ane­gdo­tycz­ne dowo­dy wska­zują na możli­wość maso­wej histe­rii obja­wia­jącej się gro­madze­niem papie­ru toale­towe­go i innych nie­zbę­dnych rze­czy, jazdą poje­dyn­czych osób w masce w ich samo­cho­dach i ludzi pra­ktycz­nie nie wychodzą­cych z domu, nawet na spa­cer mimo, że ryzy­ko zara­żenia się na zewnątrz z powo­du fizycz­nego dys­tan­su jest zni­kome. Podob­nie nie­któ­rzy ludzie prze­stra­szy­li się #SARS­‑CoV‑2 w sto­pniu nie­łatwym do wytłu­macze­nia ich wła­snym, mini­mal­nym ryzy­kiem śmier­ci z jego powo­du [51]. Wyda­je się, że wie­le osób wie­rzy­ło w istnie­nie zabój­cze­go wiru­sa o wie­le bardziej śmie­rtel­nego niż w rze­czy­wisto­ści SARS­‑CoV‑2, jak widać w tabe­li 1.

Tabe­la 2. Wio­dące przy­czy­ny zgo­nów na świe­cie (źró­dło: glo­bal­ne sza­cun­ki zdro­wot­ne WHO [54])
Cho­robaZgo­ny (2019)
Cho­roba nie­dokrwien­na ser­ca8.9 mln
Udar6.1 mln
Prze­wle­kła obtu­racyj­na cho­roba płuc3.3 mln
Infek­cje dol­nych dróg odde­cho­wych2.6 mln
Cho­roby nowo­rod­ków2.0 mln
Raki oskrze­li, tcha­wicy, płuc1.8 mln
Cho­roba Alzhe­ime­ra, inne demen­cje1.6 mln
Cho­roby bie­gun­kowe1.5 mln
Cukrzy­ca1.4 mln
Cho­roby nerek1.3 mln

Kolej­nym wskaź­nikiem prze­sza­cowa­nia zagro­żenia jest licz­ba zgo­nów. Według sta­nu na 22 stycz­nia 2021 r. 2.1 mln zgo­nów zakla­syfi­kowa­no jako zwią­zane z COVID‑19 [53]. Jednak inne cho­roby są równie lub nawet znacz­nie bardziej śmie­rtel­ne i nie wywo­łują pani­ki ani bez­pre­ceden­sowej inter­wen­cji rzą­du. Inny­mi sło­wy, pra­wdo­podo­bień­stwo zgo­nu z powo­du COVID‑19 jest nie tyl­ko bardzo niskie w warto­ściach bez­wzglę­dnych, ale tak­że niż­sze niż pra­wdo­podo­bień­stwo zgo­nu z powo­du innych cho­rób. Pra­wdą jest, że wię­kszość tych innych cho­rób nie jest tak zakaź­na jak SARS­‑CoV‑2. Fakt ten przy­czy­nił się do pani­ki i dopro­wadził do inter­wen­cji rzą­dowych, któ­re nie wystę­pują w przy­pad­ku innych cho­rób, któ­re są nawet bardziej śmie­rtel­ne niż COVID‑19. Dzie­sięć głó­wnych przy­czyn zgo­nów na całym świe­cie można zoba­czyć w tabe­li 2.

Bada­nie możli­wości i roz­sze­rze­nia maso­wej histe­rii zwią­zanej z COVID‑19 wykra­cza poza zakres tego arty­kułu. W tym arty­kule ana­lizu­jemy bardziej fun­damen­tal­ną kwe­stię, a mia­nowi­cie rolę nowo­cze­sne­go pań­stwa opie­kuń­cze­go w maso­wej histe­rii. Z pewno­ścią może istnieć maso­wa histe­ria bez pań­stwa w spo­łeczeń­stwie pra­wa pry­wat­nego lub w kon­tek­ście pań­stwa o mini­mal­nym wpły­wie na jedno­stkę. Możli­wość ta istnie­je z powo­du nega­tywne­go nasta­wie­nia ludz­kie­go mózgu [55], co czy­ni ludzi podat­nymi na uro­jenia. Ze wzglę­du na ewo­lucję bio­logicz­ną sku­pia­my się na złych wia­domo­ściach, ponie­waż mogą one sta­nowić poten­cjal­ne zagro­żenie [56]. Kon­cen­tro­wanie się na nega­tywnych wia­domo­ściach i poczu­cie utra­ty kon­tro­li [57] może powo­dować stres psy­chicz­ny, któ­ry może prze­rodzić się w histe­rię i roz­prze­strze­nić się na wię­kszą gru­pę.

W spo­łeczeń­stwie z mini­mal­nym wpły­wem na jedno­stkę nega­tywne wia­domo­ści mogą wywo­łać taką histe­rię. Z powo­du nega­tywnych wia­domo­ści nie­któ­rzy ludzie zaczy­nają wie­rzyć w zagro­żenie. Zagro­żenie to budzi strach i zaczy­na roz­prze­strze­niać się w spo­łeczeń­stwie. Obja­wy mogą się również roz­prze­strze­niać. Le Bon [58] nazwał roz­prze­strze­nia­nie się emo­cji poprzez gru­py «zara­żaniem». Kie­dy lęk się roz­prze­strze­ni i wię­kszość gru­py zacho­wuje się w okre­ślo­ny spo­sób, poja­wia się zja­wisko kon­for­mizmu, czy­li pre­sja spo­łecz­na spra­wia, że ​​jedno­stki zacho­wują się tak samo jak inni człon­kowie gru­py. W koń­cu może zaistnieć zja­wisko, któ­re nazwa­no nor­mami emer­gent­nymi [59]: kie­dy gru­pa usta­nawia nor­mę, wszy­scy w koń­cu prze­strze­gają tej nor­my. Na przy­kład, jeśli gru­pa zde­cydu­je się nosić maski, wszy­scy zgadza­ją się na tę nor­mę. Poja­wia­jące się nor­my mogą wyja­śniać póź­niej­sze eta­py zara­żania. Zara­żanie się stra­chem może pro­wadzić do prze­sadnej reakcji w danej sytu­acji, nawet w pań­stwie o mini­mal­nym wpły­wie na jedno­stkę. Nie­mniej jednak w pań­stwie o mini­mal­nym wpły­wie na jedno­stkę istnie­ją pewne mecha­nizmy samo­kory­gują­ce i ogra­nicze­nia, któ­re zmniej­sza­ją pra­wdo­podo­bień­stwo, że maso­wa histe­ria wymknie się spod kon­tro­li.

Omó­wie­nie wzma­cnia­czy i tłu­mików histe­rii maso­wej: pań­stwo mini­mal­ne a pań­stwo opie­kuń­cze

Istnie­je kil­ka mecha­nizmów napra­wczych i ogra­niczeń dla maso­wej histe­rii. Istnie­ją dobrze zna­ne stra­tegie zmniej­sza­nia nie­poko­ju, stre­su i stra­chu, któ­re jedno­stki mogą zasto­sować w spo­łeczeń­stwie pań­stwa o mini­mal­nym wpły­wie na jedno­stkę. Uwol­nie­nie napię­cia z cia­ła poprzez sport i ćwi­cze­nia poma­ga ogra­niczyć stres psy­chicz­ny [60]. Ponad­to ważne jest, aby odwra­cać uwa­gę od nega­tywnych wia­domo­ści i nawią­zywać kon­takty towa­rzy­skie. Bez ogra­niczeń pań­stwo­wych takie roz­rywki są licz­ne.

Histe­ria może spo­wodo­wać, że ludzie wyrzą­dzą krzy­wdę sobie i nie­win­nym obse­rwa­torom. W spo­łeczeń­stwie pań­stwa o mini­mal­nym wpły­wie na jedno­stkę istnie­je zasa­dni­cza gra­nica destruk­cji wyni­kają­cej z maso­wej histe­rii, jaką jest egze­kwo­wanie praw wła­sno­ści pry­wat­nej, co teore­tycz­nie jest jedy­nym zada­niem pań­stwa o mini­mal­nym wpły­wie na jedno­stkę [61, 62]. Co naj­ważniej­sze, w takim insty­tucjo­nal­nym śro­dowi­sku nie ma insty­tucji, któ­ra była­by wystar­cza­jąco sil­na, by maso­wo naru­szać pra­wa wła­sno­ści pry­wat­nej, być może z możli­wym wyją­tkiem prze­kształ­cenia się pań­stwa o mini­mal­nym wpły­wie na jedno­stkę w pań­stwo opie­kuń­cze.

Ponad­to, pod­czas gdy każdy w sta­nie histe­rii zwią­zanej ze zdro­wiem publicz­nym może dobro­wol­nie zamknąć wła­sny biznes, nosić maskę lub pozo­stać w domu, w pań­stwie o mini­mal­nym wpły­wie na jedno­stkę, nikt nie może użyć przy­musu, aby zmu­sić innych, któ­rzy są zdro­wi i nie pod­dają się histe­rii, aby zamknąć swo­je fir­my, nosić maski lub pod­dać się kwa­ran­tan­nie. Mniej­szość może po pro­stu zigno­rować zbio­rową pani­kę i kon­tynu­ować nor­mal­ne życie, ponie­waż ma do tego swo­bodę. Taka mniej­szość może być przy­kła­dem i sygna­łem alar­mowym dla tych, któ­rzy ule­gają zbio­rowej histe­rii lub są jej bli­scy. Ta mniej­szość może być szcze­gól­nie atra­kcyj­na w przy­pad­kach z pogra­nicza. Załó­żmy, że mała gru­pa ludzi pod­czas zbio­rowej histe­rii zdro­wia nadal idzie na zaku­py, do pra­cy, towa­rzy­sko i swo­bodnie oddy­cha i nie cho­ruje (maso­wo i śmie­rtel­nie). Mając ten przy­kład, nie­pokój obse­rwa­torów może spaść. Obse­rwa­torzy mogą pójść za przy­kła­dem, a gru­pa histe­ryków się kur­czy. Jedną z pod­sta­wowych cech syste­mów zde­cen­tra­lizo­wanych jest to, że umo­żli­wia­ją one kon­kuro­wanie, wykry­wanie błę­dów i kory­gowa­nie [63, 64, 65]. Jeśli ludzie, któ­rzy osta­tecz­nie sta­ją się wzo­rami do naśla­dowa­nia dla innych poprzez ich inte­rak­cję, zacho­rują i umrą, pani­ka zosta­nie potwie­rdzo­na. Jeśli jednak rze­czy­wiście dochodzi do histe­rii, a zagro­żenie jest wyima­gino­wane lub wyolbrzy­mio­ne, los wzor­ców do naśla­dowa­nia będzie prze­cięt­nie znacz­nie lepszy niż ocze­kiwa­li ci, któ­rzy pod­dali się histe­rii. Wystar­cza­jąca licz­ba i różno­rodność wzo­rów do naśla­dowa­nia pozwa­la obse­rwa­torom kory­gować i dosto­sowy­wać swo­je ocze­kiwa­nia [66].

Tak więc istnie­ją ważne gra­nice dla maso­wej histe­rii, któ­ra szkodzi życiu i wol­ności w pań­stwie o mini­mal­nym wpły­wie na jedno­stkę. Co wię­cej, natu­ral­ne mecha­nizmy redu­kują­ce stres, lęk i histe­rię mogą dzia­łać swo­bodnie. Zde­cen­tra­lizo­wana rywa­liza­cja o roz­wią­zania łagodzi pre­sję na dosto­sowa­nie się i uła­twia wyrwa­nie się z histe­rii. Kon­kuren­cja pozwa­la odkryć infor­macje o realnym nie­bez­pie­czeń­stwie post­rze­gane­go zagro­żenia [67]. Pod­czas gdy spu­sto­sze­nie wywo­łane zbio­rową histe­rią jest ogra­niczo­ne przez ochro­nę praw wła­sno­ści pry­wat­nej w spo­łeczeń­stwie pra­wa pry­wat­nego lub w pań­stwie o mini­mal­nym wpły­wie na oby­wate­la, takie ogra­nicze­nia mogą być łatwo prze­zwy­cię­żone przez nowo­cze­sne pań­stwo opie­kuń­cze. W rze­czy­wisto­ści dobrze zor­gani­zowa­na gru­pa [68], któ­ra zosta­ła zara­żona zbio­rową histe­rią, może rzą­dzić pań­stwem lub prze­jąć kon­tro­lę nad apa­ratem pań­stwo­wym. W takiej sytu­acji gru­pa ta może nało­żyć środ­ki na resztę popu­lacji, wyrzą­dza­jąc nie­mal nie­ogra­niczo­ne szko­dy. Nale­ży tu wziąć pod uwa­gę, że pań­stwo opie­kuń­cze może być również pań­stwem, któ­re jest zwią­zane rzą­dami pra­wa [69, 70] i w któ­rym repre­syj­ne inter­wen­cje władzy wyko­nawczej mogą być znie­sio­ne przez wymiar spra­wie­dli­wości. Istnie­je jednak nie­bez­pie­czeń­stwo, że w zbio­rowej pani­ce ochro­na pod­sta­wowych swo­bód gwa­ran­towa­nych w kon­sty­tucjach zosta­nie znie­sio­na w try­bie nadzwy­czaj­nym, a wymiar spra­wie­dli­wości ule­gnie maso­wej histe­rii, nie zno­sząc repre­syj­nych inter­wen­cji. Dowo­dy empi­rycz­ne pod­czas kry­zysu COVID‑19 poka­zują, że w pań­stwach opie­kuń­czych nie bro­nio­no pod­sta­wowych wol­ności [71]. Ogól­nie rzecz bio­rąc, im wię­ksza siła przy­musu pań­stwa, tym wię­cej szkód można wyrzą­dzić spo­łeczeń­stwu w sta­nie maso­wej histe­rii. Można argu­men­tować, że infek­cja wiru­sem sta­nowi­łaby nega­tywny tech­nolo­gicz­ny efekt zewnę­trzny [72]. Jednak jedy­nym zada­niem pań­stwa o mini­mal­nym wpły­wie na jedno­stkę jest ochro­na praw wła­sno­ści pry­wat­nej. Zada­niem pań­stwa o mini­mal­nym wpły­wie na oby­wate­la nie jest ochro­na oby­wate­li przed wszel­kimi zagro­żenia­mi życia, taki­mi jak prze­zię­bie­nie czy gry­pa sezo­nowa [73]. W pań­stwie o mini­mal­nym wpły­wie oby­wate­le mogą swo­bodnie decy­dować, jakie ryzy­ko chcą pod­jąć, nie­zale­żnie od tego, czy pro­wadzą samo­chód, ska­czą na bun­gee, czy anga­żują się w inte­rak­cje spo­łecz­ne. Rze­czy­wiście, podej­mowa­ne przez pań­stwo pró­by zmniej­sze­nia wskaź­ników infek­cji w posta­ci obo­wiąz­kowych masek na twarz, zamy­kania przed­się­biorstw lub pozo­sta­nia w domu naru­sza­ją pra­wa wła­sno­ści pry­wat­nej, któ­rych ma bro­nić pań­stwo mini­mal­nie wpły­wają­ce na oby­wate­la i mogą powo­dować nega­tywne efe­kty zewnę­trzne w posta­ci depre­sji, alko­holi­zmu lub samo­bój­stwa.

Pod­czas gdy w spo­łeczeń­stwie pra­wa pry­wat­nego i w pań­stwie mini­mal­nym istnie­ją mecha­nizmy, któ­re poma­gają ogra­niczyć i zre­duko­wać maso­wą pani­kę, zbio­rowa histe­ria może być zaostrzo­na przez pań­stwo opie­kuń­cze z kil­ku powo­dów.

Po pier­wsze, pań­stwo [opie­kuń­cze – przy­pis red.] ma pra­wo ogra­niczać i zaka­zywać tych dzia­łań, któ­re zmniej­sza­ją strach i nie­pokój, takich jak sport, roz­rywka i kon­takty towa­rzy­skie. Pod­czas kry­zysu COVID‑19 pań­stwa wyko­rzy­sty­wały swo­ją siłę przy­musu do narzu­cania izo­lacji spo­łecz­nej, przy­czy­nia­jąc się w ten spo­sób do nie­poko­ju [74] i napię­cia psy­chicz­nego, któ­re to czyn­niki wywo­łują maso­wą histe­rię. Aby chro­nić się przed infek­cja­mi bio­psy­cho­logicz­nymi, popu­lacja powin­na regu­lar­nie ćwi­czyć, dobrze się wysy­piać, popra­wnie się odży­wiać i utrzy­mywać sil­ne wię­zi z inny­mi ludź­mi. Pod­czas kry­zysu zwią­zane­go z COVID‑19 rzą­dy na całym świe­cie wpro­wadzi­ły lock­downy i obo­wią­zek nosze­nia masek, co utru­dnia oby­wate­lom wyko­nywa­nie któ­rej­kolwiek z tych rze­czy. Mówiąc dokła­dniej, dys­tans spo­łecz­ny narzu­cany przez rzą­dy zmniej­sza sil­ne wię­zi spo­łecz­ne, a obo­wiąz­kowe maski unie­możli­wia­ją wyra­żanie życz­liwo­ści i współ­czu­cia, zmniej­sza­jąc tym samym odpor­ność psy­chicz­ną [75].

Po dru­gie, pań­stwo ze swej natu­ry przyj­muje scen­tra­lizo­wane podej­ście do roz­wią­zywa­nia pro­ble­mów. To pra­wda, że pań­stwo opie­kuń­cze nie­koniecz­nie jest pań­stwem całko­wicie scen­tra­lizo­wanym. Sta­ny Zje­dno­czo­ne i Repu­bli­ka Fede­ral­na Nie­miec – oby­dwa pań­stwa opie­kuń­cze – mają soli­dne stru­ktu­ry fede­ral­ne, a te stru­ktu­ry fede­ral­ne mogą pro­wadzić do kon­kuren­cji w prze­pisach i radze­nia sobie ze źró­dłem maso­wej histe­rii, co pro­wadzi do lepszych roz­wią­zań. Ponad­to istnie­nie państw kon­kuru­jących na pozio­mie mię­dzy­naro­dowym pozwa­la na ekspe­rymen­towa­nie z różny­mi roz­wią­zania­mi. Na przy­kład pod­czas kry­zysu COVID‑19 podej­ście Szwe­cji dostar­czy­ło dowo­dów na wyni­ki podejść alter­naty­wnych [76]. Ogól­nie rzecz bio­rąc, im bardziej zde­cen­tra­lizo­wana stru­ktu­ra poli­tycz­na, tym wię­ksza możli­wa kon­kuren­cja.

W każdym razie pań­stwo, ze swej natu­ry, w spo­sób scen­tra­lizo­wany zaj­muje się źró­dłem histe­rii, takim jak post­rze­gane zagro­żenie śmie­rtel­nym wiru­sem. Pań­stwo jest mono­poli­stą przy­musu na danym tery­torium [77]. Ponie­waż pań­stwo narzu­ca swo­je roz­wią­zanie pro­ble­mu, ekspe­rymen­towa­nie z alter­naty­wny­mi spo­soba­mi roz­wią­zania pro­ble­mu jest bardzo ogra­niczo­ne. Ludzie, któ­rzy sprze­ciwia­ją się podej­ściu pań­stwa do pro­ble­mu, ponie­waż nie ule­gli histe­rii, są tłu­mie­ni. Nie mogą zade­mon­stro­wać alter­naty­wnych spo­sobów roz­wią­zania «kry­zysu». Gdy wyklu­cza się alter­naty­wy, zwię­ksza się myśle­nie gru­powe. Myśle­nie gru­powe to siła psy­cho­logicz­na, któ­ra sprzy­ja kon­sen­suso­wi, tłu­miąc sprze­ciwy i oce­nia­jąc alter­naty­wy dla nar­racji zbio­rowej, ponie­waż te alter­naty­wne spo­soby są zaka­zane przez pań­stwo. Gru­powe myśle­nie zosta­ło uzna­ne za odpo­wiedzial­ne za poli­tycz­ne fia­ska, takie jak woj­na w Wiet­namie czy tuszo­wanie Water­gate przez Irvin­ga Jani­sa [78]. Lock­downy w cza­sie kry­zysu COVID‑19 mogą być kolej­nym kan­dyda­tem na fia­sko, ponie­waż ich sku­tecz­ność jest kwe­stio­nowa­na [79, 80]. Pre­sja gru­powa może mody­fiko­wać i znie­kształ­cać osą­dy, jak wyka­zały ekspe­rymen­ty Asha [81]. Ludz­ka skłon­ność do kon­for­mizmu sprzy­ja roz­prze­strze­nia­niu się histe­rii. W rze­czy samej, myśle­nie gru­powe poma­ga wyja­śnić zja­wisko maso­wej histe­rii [82]. Histe­rię maso­wą można uznać za for­mę myśle­nia gru­powe­go [83]. Ze wzglę­du na pre­sję gru­pową i myśle­nie gru­powe histe­ria kar­mi się sama, ponie­waż nie poka­zuje się ludziom alter­naty­wy. Infor­macje nie­zbę­dne do roz­wią­zania pro­ble­mu nie mogą być gene­rowa­ne w spo­sób zde­cen­tra­lizo­wany na ryn­ku, co jest pro­ble­mem nie­odłącz­nie zwią­zanym z socja­lizmem [84].

Po trze­cie, w nowo­cze­snym pań­stwie opie­kuń­czym media mogą być upo­litycz­nio­ne. To upo­litycz­nie­nie ogra­nicza dotych­cza­sową kon­kuren­cję mię­dzy media­mi. Istnie­je kil­ka mecha­nizmów, któ­re kie­rują, a nawet ogra­nicza­ją kon­kuren­cję w mediach. Serwi­sy infor­macyj­ne i plat­for­my mediów spo­łecz­nościo­wych mogą nawią­zać bli­skie rela­cje z pań­stwem. Pań­stwo regu­luje media i może też bez­pośre­dnio posia­dać media, takie jak tele­wizja publicz­na czy sta­cje radio­we. Pań­stwo zazwy­czaj wyma­ga również licen­cji na dzia­łanie nie­któ­rych mediów. Ogól­nie rzecz bio­rąc, nowi nada­wcy i plat­for­my mogą szu­kać dobrej woli agen­cji pań­stwo­wych. Co wię­cej, urzę­dni­cy pań­stwo­wi są czę­sto wyko­rzy­sty­wani jako źró­dło wia­domo­ści, co pro­wadzi do stron­niczo­ści. Pod­czas gdy obie­kty­wność wyma­gała­by przed­sta­wie­nia obu stron histo­rii, w cza­sach kry­zysu poli­tycy czę­sto przed­sta­wia­ją obie stro­ny histo­rii [pra­wdo­podob­nie auto­rzy chcie­li powiedzieć coś dokła­dnie prze­ciw­nego – przed­sta­wia­nie jedy­nie jednej stro­ny histo­rii przez poli­tyków – przy­pis red.]. Inną for­mą pośre­dnie­go wpły­wu pań­stwa w mediach jest to, że zatru­dnia­ją ludzi, któ­rzy kształ­cili się w szko­łach pań­stwo­wych lub licen­cjo­nowa­nych przez pań­stwo, co wzma­cnia eta­tystycz­ne [eta­tyzm – pod­porząd­kowa­nie jedno­stko­wych i gru­powych inte­resów spo­łeczeń­stwa inte­reso­wi pań­stwa – przy­pis red.] nasta­wie­nie w mediach. Agen­cje infor­macyj­ne i plat­for­my mediów spo­łecz­nościo­wych powią­zane z pań­stwem mogą anga­żować się i pro­mować maso­we nega­tywne kam­panie infor­macyj­ne. Nega­tywne wia­domo­ści się sprze­dają. Media mają moty­wację do przed­sta­wia­nia nie­bez­pie­czeń­stwa. Histo­ria rzą­du jako boha­tera roz­wią­zują­cego zagro­żenia jest bardzo ryn­kowa [85].

W rze­czy­wisto­ści środ­ki maso­wego prze­kazu sze­rzy­ły pani­kę, przed­sta­wia­jąc SARS­‑CoV‑2 jako bez­pre­ceden­sowe zagro­żenie [86]. Wyszu­kiwa­nie infor­macji w Inter­necie wią­zało się z wię­kszą licz­bą sym­pto­mów pod­czas kry­zysu COVID‑19. Przy­pomi­nanie i uświa­damia­nie sobie wła­snej śmie­rtel­ności nie­ustan­nie wywo­ływa­ło nie­pokój. Emo­cjo­nal­ne zdję­cia tru­mien, maso­wych gro­bów i pacjen­tów podłą­czo­nych do respi­rato­rów przy­czy­niły się do zbio­rowe­go stra­chu. Nadmiar wia­domo­ści o COVID‑19 wywo­ływał nie­pokój i pani­kę [87], zwa­ny tak­że «głó­wnym zabu­rze­niem stre­sowym» [88]. Nega­tywne wia­domo­ści w mediach spo­łecz­nościo­wych gene­rują stres psy­cho­logicz­ny, któ­ry był nie­zna­ny w dawnych cza­sach i dobrze nada­je się do wywo­ływa­nia maso­wej histe­rii [89]. Oglą­dal­ność mediów spo­łecz­nościo­wych kore­luje z lękiem i dys­tre­sem psy­chicz­nym [90]. Nadmier­na dys­kusja na temat COVID‑19 w mediach spo­łecz­nościo­wych pogor­szy­ła zdro­wie psy­chicz­ne.

Wia­domo­ści o rosną­cej licz­bie przy­pad­ków COVID‑19 prze­wyż­szy­ły licz­bę wia­domo­ści o male­jącej licz­bie przy­pad­ków 5.5­‑krot­nie, nawet w cza­sach spa­dają­cej licz­by przy­pad­ków [91]. Agen­cje pra­sowe mogą w rze­czy­wisto­ści celo­wo stra­szyć ludzi [92] i ukry­wać alter­naty­wne infor­macje. Kró­tko mówiąc, maso­wa histe­ria spon­soro­wana przez stron­niczy sektor mediów może wymknąć się spod kon­tro­li we współ­cze­snym pań­stwie opie­kuń­czym.

Po czwa­rte, nega­tywne wia­domo­ści z wia­rygo­dne­go źró­dła wywo­łują nie­pokój i są szcze­gól­nie szko­dli­we dla zdro­wia psy­chicz­nego. Eksper­ci, któ­rzy popie­rają wia­rygo­dność zagro­żenia, zwię­ksza­ją roz­prze­strze­nia­nie się maso­wej histe­rii [93]. Wie­le osób, zwła­szcza w cza­sach kry­zysu, szu­ka pomo­cy u nowo­cze­sne­go pań­stwa. Przy­wią­zują wiel­ką wagę do przed­sta­wicie­li pań­stwa i do ostrze­żeń insty­tucji pań­stwo­wych. Kie­dy leka­rze tacy jak Antho­ny Fauci prze­mawia­ją w imie­niu pań­stwa, mówiąc ludziom, że sto­ją w obli­czu stra­szli­wego zagro­żenia i muszą nosić maski i pozo­stać w domu, zbio­rowa histe­ria sta­je się łatwiej­sza do roz­woju niż w przy­pad­ku bardziej zde­cen­tra­lizo­wane­go spo­łeczeń­stwa gdzie nie ma takiej potę­żnej władzy cen­tral­nej. W rze­czy samej, doktor Fauci wyolbrzy­mił nie­bez­pie­czeń­stwo COVID‑19, prze­kazu­jąc opi­nii publicz­nej panicz­ne wia­domo­ści [94]. Pod­czas prze­słu­cha­nia w Kon­gre­sie USA 11 mar­ca 2020 r. śmie­rtel­ność #koro­nawi­rusa była prze­sadzo­na. Błąd infor­macjibłąd selek­cji dopro­wadzi­ły do osza­cowa­nia, że śmie­rtel­ność koro­nawi­rusa była­by dzie­się­cio­krot­nie wyż­sza niż śmie­rtel­ność gry­py sezo­nowej. Pomy­lono wskaź­nik śmie­rtel­ności wykry­tych przy­pad­ków [case fata­lity rate CFR – przy­pis red.], któ­ry jest odse­tkiem zgo­nów wśród potwie­rdzo­nych przy­pad­ków cho­roby i wskaź­nik śmie­rtel­ności infek­cji [ang. infec­tion fata­lity rate IFR – przy­pis red.], któ­ry jest odse­tkiem zgo­nów w sto­sun­ku do roz­powszech­nie­nia infek­cji w popu­lacji. Sza­cun­ki śmie­rtel­ności z powo­du infek­cji opie­rają się na bada­niach krwi. Sza­cowa­ne infek­cje obej­mują infek­cje nie­zdia­gno­zowa­ne, bezob­jawo­we i łago­dne. Współ­czyn­nik śmie­rtel­ności infek­cji jest zwy­kle znacz­nie niż­szy niż współ­czyn­nik śmie­rtel­ności wykry­tych przy­pad­ków [wykry­tych zacho­rowań – przy­pis red.]. Współ­czyn­nik śmie­rtel­ności infek­cji jest zwy­kle znacz­nie niż­szy niż współ­czyn­nik śmie­rtel­ności wykry­tych przy­pad­ków. Pod­czas prze­słu­cha­nia w Kon­gre­sie w dniu 11 mar­ca 2020 r. poró­wna­no współ­czyn­nik śmie­rtel­ności infek­cji gry­pą sezo­nową z sza­cowa­nym współ­czyn­nikiem śmie­rtel­ności wykry­tych przy­pad­ków koro­nawi­rusa, co dopro­wadzi­ło do alar­mują­cego stwie­rdze­nia, że koro­nawi­rus był­by dzie­się­cio­krot­nie bardziej śmie­rtel­ny niż gry­pa sezo­nowa [95]. To fał­szy­we oświad­cze­nie wychodzą­ce z Kon­gre­su Sta­nów Zje­dno­czo­nych i jego auto­rytet w znacz­nym sto­pniu przy­czy­niło się do wywo­łania nie­poko­ju i pani­ki.

Innym czyn­nikiem, któ­ry może spra­wić, że nowo­cze­sne spo­łeczeń­stwa będą bardziej podat­ne na maso­wą histe­rię, jest zmniej­sze­nie roli reli­gii w spo­łeczeń­stwie. Lęk przed śmier­cią jest zwy­kle łagodzo­ny przez reli­gię, ponie­waż reli­gie zazwy­czaj uwa­żają, że istnie­je życie po śmier­ci. Pań­stwo i demo­kra­cja zosta­ły wynie­sio­ne do pozio­mu quasi­‑reli­gij­nego. Pań­stwo jawi się jako alter­naty­wa dla Boga [96] bez obiet­nicy życia poza­gro­bowe­go. Porzu­cając reli­gię, ludzie zaczy­nają bardziej boją się śmier­ci, a sil­ny lęk przed śmier­cią jest kolej­nym czyn­nikiem przy­czy­nia­jącym się do pani­ki, zabu­rzeń i maso­wej histe­rii [97]. Jak ujął to Erik von Kuehnelt­‑Led­dihn: «Tru­dno bać się śmier­ci, jeśli jest się bardzo pobo­żnym. Tru­dno nie czcić zdro­wia, jeśli się boimy śmier­ci. Tru­dno jest wyegze­kwo­wać ogól­ny stan zdro­wia bez inter­wen­cji pań­stwa na dużą ska­lę i równie tru­dno wyobra­zić sobie wzmo­żoną inter­wen­cję pań­stwa bez utra­ty wol­ności». [38, 39, 98] Nie ozna­cza to, że sil­ne pań­stwa nigdy nie pole­gają na reli­gii. Reżi­my auto­rytar­ne okre­su mię­dzy­wojen­nego, jak Austria za Dol­fußa i Schu­schnig­ga, Pol­ska za Pił­sud­skie­go czy Hiszpa­nia Fran­co, opie­rały się na reli­gii i mia­ły cechy pań­stwa opie­kuń­cze­go. Jednak bada­nia empi­rycz­ne wyka­zały, że w kra­jach o wyż­szych wyda­tkach na opie­kę spo­łecz­ną ludzie są mniej reli­gij­ni, co suge­ruje, że jedno­stki zastę­pują usłu­gi reli­gij­ne usłu­gami pań­stwo­wymi [99]. Wyka­zano jednak, że prze­kona­nia reli­gij­ne zwię­ksza­ją dobro­stan psy­chicz­ny [100]. Bez ducho­wych ram zape­wnio­nych przez reli­gię i wia­rę w życie poza­gro­bowe, istnie­je ten­den­cja do nara­sta­nia lęku przed śmier­cią, a popu­lacja sta­je się bardziej wra­żli­wa na pro­ble­my psy­cho­logicz­ne i maso­wą histe­rię.

Po pią­te, pań­stwo może akty­wnie chcieć zaszcze­pić strach wśród ludno­ści, przy­czy­nia­jąc się w ten spo­sób do wywo­łania maso­wej histe­rii. Ilu­stru­jąc ten punkt, jest wyciek wewnę­trzne­go arty­kułu nie­miec­kie­go Depa­rta­men­tu Spraw Wewnę­trznych w pier­wszych tygo­dniach kry­zysu COVID‑19 [101]. W arty­kule eksper­ci pań­stwo­wi zale­cili rzą­dowi zaszcze­pie­nie stra­chu ludno­ści nie­miec­kiej. W celu sze­rze­nia stra­chu w arty­kule zatwie­rdzo­no trzy stra­tegie komu­nika­cji. Po pier­wsze, władze pań­stwo­we powin­ny pod­kre­ślić pro­ble­my z oddy­cha­niem pacjen­tów cho­rych na COVID‑19, ponie­waż ludzie mają pie­rwot­ny lęk przed śmier­cią przez udu­sze­nie [102, 103], co może łatwo wywo­łać pani­kę [104]. Po dru­gie, eksper­ci pod­kre­śli­li, że strach nale­ży zaszcze­pić również dzie­ciom, nawet jeśli nie ma pra­wie żadne­go zagro­żenia dla zdro­wia dzie­ci. Jednak dzie­ci mogą łatwo się zara­zić, spo­tyka­jąc się i bawiąc z inny­mi dzie­ćmi. Według rapo­rtu, dzie­ciom nale­ży powiedzieć, że gdy z kolei zara­żą swoich rodzi­ców i dziad­ków, mogą oni ponieść w domu bole­sną śmierć. Ta rada komu­nika­cyj­na mia­ła na celu wywo­łanie nie­poko­ju i poczu­cia winy. Wpa­janie poczu­cia winy jest kolej­nym środ­kiem sto­sowa­nym przez rzą­dy w celu zwię­ksze­nia popar­cia ludno­ści [105]. Reko­men­dowa­ne prze­sła­nie wzbudza strach przed byciem odpo­wiedzial­nym za zara­żanie innych, któ­rzy umie­rają w męczar­niach. Po trze­cie, rzą­dowi nie­miec­kie­mu doradzo­no, aby wspo­mniał o możli­wości nie­zna­nego, dłu­gotrwa­łego, nie­odwra­cal­nego uszcze­rbku na zdro­wiu spo­wodo­wane­go infek­cją SARS­‑CoV‑2 oraz o możli­wości nagłej i nie­ocze­kiwa­nej śmier­ci osób zara­żonych. Wszys­tkie te zale­cenia komu­nika­cyj­ne mia­ły na celu zwię­ksze­nie stra­chu w popu­lacji. Osta­tecz­nie strach jest ważnym fun­damen­tem władzy rzą­du. Jak ujął to Hen­ry H. Menc­ken: «całym celem pra­ktycz­nej poli­tyki jest zaalar­mowa­nie ludno­ści (i w związ­ku z tym w spo­sób krzy­kli­wy, by dopro­wadzić do bez­pie­czeń­stwa) przez nie­koń­czą­cą się serię stra­szy­deł, w wię­kszo­ści wyima­gino­wanych». [106] Nadmier­na reakcja rzą­du na dostrze­gane zagro­żenie sprzy­ja nastę­pnie lęko­wi.

W inte­resie rzą­du leży pod­kre­śla­nie podat­ności oby­wate­li na zagro­żenia zewnę­trzne i wewnę­trzne, ponie­waż legi­tymi­zacja i władza pań­stwa opie­rają się na nar­racji, że chro­ni ona swoich oby­wate­li przed taki­mi zagro­żenia­mi. Cho­ciaż stra­tegia zagro­żenia jest gene­ral­nie korzyst­na dla rzą­du, strach jest mie­czem obo­siecz­nym. Strach może również obró­cić się prze­ciwko pań­stwu. Pani­ka i maso­wa histe­ria mogą nawet dopro­wadzić do całko­witej desta­bili­zacji reżi­mu. Ane­gdo­tycz­nym dowo­dem na to jest Gran­de Peur pod­czas Rewo­lucji Fran­cuskiej, kie­dy pogło­ski o ary­sto­kra­tach pla­nują­cych zagłodze­nie ludno­ści dopro­wadzi­ły do ogól­nej pani­ki i powstań prze­ciwko reżi­mowi.

Strach i nie­pokój były ważny­mi czyn­nika­mi ewo­lucji czło­wie­ka i peł­nią ważną funk­cję. Jednak ewo­lucyj­ną funk­cją stra­chu można mani­pulo­wać, aby zape­wnić sobie pano­wanie i kon­tro­lę. Strach daje władzę nad boja­źli­wymi. Zwią­zek mię­dzy poli­tyką a stra­chem był sze­roko bada­ny [107, 108, 109]. Sta­rożyt­ny grec­ki histo­ryk Poli­biusz twie­rdził, że aby kon­tro­lować masy, wład­cy musie­li zaszcze­pić strach i wywo­ływać poczu­cie grozy. Rzym­ski pisarz Salu­stiusz zwró­cił uwa­gę, że ci, któ­rzy chcą spra­wować władzę, muszą wybie­rać mię­dzy wzbudza­niem stra­chu a cier­pie­niem z powo­du stra­chu [110]. W ostat­nim cza­sie woj­na z ter­rorem była przy­woły­wana przez nie­któ­rych auto­rów jako przy­kład wzmo­cnie­nia nadmier­nych lęków u ludzi w celu zwię­ksze­nia władzy rzą­du [111]. Brze­ziń­ski zwra­ca uwa­gę: «Cią­głe odwo­ływa­nie się do ‹woj­ny z ter­rorem› osią­gnę­ło jeden głó­wny cel: pobudzi­ło powsta­nie kul­tury stra­chu. Strach prze­sła­nia rozum, potę­guje emo­cje i uła­twia dema­gogicz­nym poli­tykom mobi­lizo­wanie opi­nii publicz­nej na rzecz poli­tyki, któ­rą chcą pro­wadzić». [112] Kul­tura stra­chu [113, 114] wyni­ka z tego, że rząd zaszcze­pia strach ogó­łowi spo­łeczeń­stwa, aby osią­gnąć swo­je cele poli­tycz­ne, wyko­rzy­stu­jąc nega­tywne nasta­wie­nie ludz­kie­go mózgu.

Zazwy­czaj w nar­racji o zagro­żeniu rzą­dom poma­gają media. Jak wska­zuje Robert Higgs: „media infor­macyj­ne wyku­pują ubez­pie­cze­nie od rzą­dowych kar, gra­jąc zgo­dnie z pro­gra­mem pod­syca­nia stra­chu, jaki obe­cnie pro­wadzi rząd”. [115] Sen­sacyj­ne media również wspie­rają rzą­dową stra­tegię stra­chu, ponie­waż pozwa­lają jej zwró­cić uwa­gę opi­nii publicz­nej. Połą­cze­nie pań­stwa chcą­cego wyko­rzy­stać stra­tegię stra­chu ze wspie­rają­cymi się środ­kami maso­wego prze­kazu sta­nowi żyzny grunt dla roz­woju maso­wej histe­rii, co ma nega­tywny wpływ na zdro­wie publicz­ne.

Po szó­ste, poli­tycy mają moty­wację, by zawy­żać oce­nę w swoich reakcjach na zagro­żenie. Dzie­je się tak, ponie­waż poli­tycy są w dużej mie­rze zwol­nie­ni z ryzy­ka ewen­tualnych błę­dnych decy­zji i ich kosztów [116]. Decy­den­ci poli­tycz­ni mogą w dużej mie­rze prze­rzu­cić koszty swoich dzia­łań na innych. Doda­tko­wo, im wię­ksze i bardziej scen­tra­lizo­wane pań­stwo, tym lepiej i sze­rzej można prze­rzu­cić koszty na innych [117, 118].

Ego­istycz­ni poli­tycy [119, 120] mają do czy­nie­nia z asy­metrycz­ną sytu­acją. Nie­doce­nia­nie zagro­żenia i zanie­cha­nie dzia­łania wią­żą się z ogro­mny­mi koszta­mi poli­tycz­nymi, ponie­waż poli­tycy ponio­są odpo­wiedzial­ność za kata­stro­fę spo­wodo­waną zagro­żeniem, któ­rego nie doce­nili. Nato­miast prze­sada, a nawet wymy­śle­nie groź­by i śmia­ła inter­wen­cja pań­stwa są poli­tycz­nie bardziej atra­kcyj­ne. Jeśli egzy­sten­cjal­ne zagro­żenie, o któ­rym mówią poli­tycy, rze­czy­wiście oka­zuje się tak wiel­kim zagro­żeniem, można ich cele­bro­wać jako boha­terów, jeśli podej­mą śmia­łe środ­ki. Jeśli osta­tecz­nie koszty tych środ­ków oka­żą się zbyt wyso­kie w poró­wna­niu z rze­czy­wistym zagro­żeniem, to poli­tycy nie muszą pono­sić kosztów błę­dnej decy­zji, ale mogą prze­rzu­cić je na resztę spo­łeczeń­stwa. Poli­tycy cie­sząc się zagwa­ran­towa­nym docho­dem mają zatem moty­wację do wyolbrzy­mia­nia zagro­żenia i narzu­cania prze­sadnych środ­ków, zwa­nych tak­że nadre­akcją poli­tycz­ną [121, 122], co sprzy­ja poja­wia­niu się i nara­sta­niu maso­wej histe­rii.

Pod­sumo­wując, pra­wa wła­sno­ści zwy­kle nie są sku­tecz­nymi ogra­nicze­nia­mi w ogra­nicza­niu maso­wej histe­rii w pań­stwie opie­kuń­czym. Ponad­to pań­stwo może hamo­wać natu­ral­ne mecha­nizmy zmniej­sza­jące stres i histe­rię. Scen­tra­lizo­wany cha­rakter pań­stwa zwię­ksza pre­sję gru­pową i kon­for­mistycz­ną. Upo­litycz­nio­ne środ­ki maso­wego prze­kazu i nega­tywne wia­domo­ści ze stro­ny ofi­cjal­nych orga­nów pań­stwo­wych mogą jeszcze bardziej zwię­kszyć pre­sję psy­cho­logicz­ną. Wresz­cie pań­stwo może celo­wo chcieć zwię­kszyć nie­pokój, a poli­tycy mają moty­wację do podej­mowa­nia odwa­żnych decy­zji i wyolbrzy­mia­nia zagro­żenia. Nasze usta­lenia pod­sumo­wano w tabe­li 3.

Tabe­la 3. Wpływ pań­stwa na roz­wój maso­wej histe­rii
Czyn­niki wpły­wają­ce na ewo­lucję maso­wej histe­riiPań­stwo mini­mal­neWspół­cze­sne pań­stwo opie­kuń­cze
Stra­tegie reduk­cji stre­su i lękufunk­cjo­nują swo­bodniemogą być znacz­nie ogra­niczo­ne
Limi­ty wyrzą­dzo­nych szkódpra­wa wła­sno­ści pry­wat­nejnie­zabez­pie­czo­ne pra­wa wła­sno­ści
Możli­wość ekspe­rymen­towa­nia z alter­naty­wamiuła­twia wykry­wanie realne­go zagro­żeniacen­tra­liza­cja i myśle­nie gru­powe hamu­ją alter­naty­wne podej­ścia
Upo­litycz­nio­ne środ­ki prze­kazu maso­wegonie istnie­jąpra­wdo­podob­nie przy­czy­nia­ją się do histe­rii
Nega­tywne infor­macje z wia­rygo­dne­go źró­dłamogą wnieść swój wkład, ale pań­stwo nie jest uwa­żane za odpo­wiedzial­ne za zdro­wie publicz­neuwa­żane za odpo­wiedzial­ne za zdro­wie publicz­ne, wyso­ki auto­rytet
Strach jako czyn­nik poli­tycz­nymoże wystę­pować, ale władza pań­stwa jest ści­śle ogra­niczo­namoże być uży­ty do roz­sze­rze­nia władzy pań­stwo­wej
Koszty złych decy­zji zdro­wot­nychOgra­niczo­na możli­wość prze­nosze­nia kosztów na oso­by trze­cieSze­roka możli­wość prze­nosze­nia kosztów na oso­by trze­cie, zachę­ta do wyolbrzy­mia­nia zagro­żenia

Wnio­ski

Maso­wa histe­ria może wią­zać się z ogro­mny­mi obcią­żenia­mi zdro­wia publicz­nego w posta­ci stre­su psy­chicz­nego, lęku, a nawet obja­wów fizycz­nych. Do tych kosztów nale­ży dodać pośre­dnie nega­tywne sku­tki zdro­wot­ne wyni­kają­ce z alko­holi­zmu, samo­bójstw lub szkód spo­wodo­wanych odro­czo­nym lecze­niem i opóź­nio­nym roz­pozna­niem cho­roby. Nie­powodze­nie poli­tyki w maso­wej histe­rii może pro­wadzić do upad­ku gospodar­cze­go i ubó­stwa, co z kolei nega­tywnie wpły­wa na zdro­wie publicz­ne i ocze­kiwa­ną dłu­gość życia.

Bada­nia nad maso­wą histe­rią sku­pia­ły się głó­wnie na epi­demiach w lokal­nych szko­łach lub fir­mach. Jednak w erze cyfro­wej glo­bal­nych mediów maso­wych i spo­łecz­nościo­wych istnie­je możli­wość glo­bal­nej maso­wej histe­rii, zja­wisko, któ­re nie zosta­ło jeszcze zba­dane. Nasze stu­dium eko­nomii poli­tycz­nej maso­wej histe­rii czer­pie z ugrun­towa­nego psy­cho­logicz­nego feno­menu maso­wej histe­rii i sto­suje je do nowe­go i inno­wacyj­nego kon­tek­stu glo­bal­nej maso­wej histe­rii nie­uję­tej jeszcze w piśmien­nic­twie. Dokła­dniej, prze­ana­lizo­wali­śmy, w jaki spo­sób system poli­tycz­ny może wpły­wać na pra­wdo­podo­bień­stwo i roz­prze­strze­nia­nie się maso­wej histe­rii w zdi­gita­lizo­wanym i zglo­bali­zowa­nym świe­cie opa­rtym na zasa­dach eko­nomicz­nych. Dys­kuto­wali­śmy o tym, jak pań­stwo i jego wiel­kość zwię­ksza­ją pra­wdo­podo­bień­stwo maso­wej histe­rii, poró­wnu­jąc wyide­ali­zowa­ne pań­stwo o mini­mal­nym wpły­wie na jedno­stkę z wyide­ali­zowa­nym pań­stwem opie­kuń­czym, odno­sząc się do całko­wicie nie­zba­danej wcze­śniej kwe­stii bada­wczej. Nasze odkry­cia są bardzo istot­ne i ważne, ponie­waż nie­powodze­nia poli­tyki wywo­łane maso­wą histe­rią mogą mieć kata­stro­fal­ne sku­tki dla zdro­wia publicz­nego.

Odkry­liśmy, że wiel­kość i siła pań­stwa pozy­tywnie wpły­wa na pra­wdo­podo­bień­stwo i roz­sze­rze­nie maso­wej histe­rii. Im bardziej scen­tra­lizo­wane i im wię­cej władzy ma pań­stwo, tym wię­ksze pra­wdo­podo­bień­stwo i roz­sze­rze­nie maso­wej histe­rii. W pań­stwie o mini­mal­nym wpły­wie na oby­wate­la istnie­ją mecha­nizmy samo­kory­gują­ce, któ­re ogra­nicza­ją zbio­rową histe­rię. Egze­kwo­wanie praw wła­sno­ści pry­wat­nej ogra­nicza szko­dy wyrzą­dza­ne przez tych, któ­rzy popa­dają w histe­rię. W prze­ciwień­stwie do pań­stwa o mini­mal­nym wpły­wie na czło­wie­ka, pań­stwo opie­kuń­cze (dzię­ki roz­myte­mu sekto­rowi publicz­nemu i jego mięk­kiej sile [123, 124]) wzma­ga i zaostrza maso­we pani­ki, poten­cjal­nie powo­dując powa­żne zni­szcze­nie. To, co jest tym­cza­sowo, lokal­nie odo­sob­nio­nymi wybu­cha­mi maso­wej histe­rii, może na dłuż­szy czas prze­kształ­cić się w glo­bal­ną maso­wą histe­rię. Nie­dawny roz­wój tech­nolo­gii infor­macyj­nej, a zwła­szcza korzy­sta­nie z mediów spo­łecz­nościo­wych, a tak­że upa­dek reli­gii spra­wiły, że spo­łeczeń­stwa sta­ły się bardziej podat­ne na roz­wój maso­wej histe­rii [125, 126, 127]. Nie­ste­ty, gdy rząd przej­muje maso­wa histe­ria, ilość szkód, jakie histe­ria może wyrzą­dzić życiu i wol­ności, gwał­townie wzra­sta, ponie­waż posza­nowa­nie przez pań­stwo wła­sno­ści pry­wat­nej i pod­sta­wowych praw czło­wie­ka jest ogra­niczo­ne. Naru­sze­nie pod­sta­wowych praw czło­wie­ka w posta­ci godzin poli­cyj­nych, lock­downów i przy­muso­wego zamy­kania firm zosta­ło obszer­nie zilu­stro­wane pod­czas kry­zysu COVID‑19. Oczy­wiście przy­kład COVID‑19 ma cha­rakter raczej orien­tacyj­ny niż repre­zen­taty­wny, a wycią­gnię­tych z nie­go wnio­sków nie można uogól­niać. Pod­czas kry­zysu COVID‑19 kil­ku auto­rów argu­men­towa­ło, że z pun­ktu widze­nia zdro­wia publicz­nego te inwa­zyj­ne inter­wen­cje, takie jak lock­downy, były nie­potrzeb­ne [128, 129, 130, 131] i istot­nie szko­dli­we dla ogól­nego zdro­wia publicz­nego [132, 133]. W rze­czy­wisto­ści wcze­śniej­sze bada­nia nauko­we doty­czą­ce środ­ków łagodzą­cych cho­robę pod­czas możli­wej pan­demii gry­py ostrze­gały przed taki­mi inwa­zyj­nymi inter­wen­cja­mi i zale­cały bardziej nor­mal­ne funk­cjo­nowa­nie spo­łecz­ne [134]. Co wię­cej, w reakcji na minio­ne pan­demie, takie jak azja­tyc­ka gry­pa z lat 1957–1958, nie było lock­downów [135], a bada­nia przed 2020 r. sprze­ciwia­ły się lock­downom [136]. Z tej per­spe­kty­wy lock­downy były błę­dem poli­tyki. Poka­zali­śmy, że te błę­dy poli­tycz­ne mogły być równie dobrze spo­wodo­wane zbio­rową histe­rią. Ska­la, na jaką doszło do maso­wej histe­rii pod­czas kry­zysu COVID‑19, jest tema­tem otwa­rtym na przy­szłe bada­nia. Aby zapo­biec powtó­rze­niu się błę­dów poli­tycz­nych podob­nych do tych pod­czas kry­zysu COVID‑19, nale­ży mieć świa­domość eko­nomii poli­tycz­nej maso­wej histe­rii roz­winię­tej w tym arty­kule oraz roli pań­stwa w pod­syca­niu maso­wej histe­rii. Na zdro­wie publicz­ne pra­wdo­podob­nie nega­tywnie wpły­ną inter­wen­cje pań­stwa pod­czas maso­wej histe­rii z powo­du błę­dów poli­tycz­nych.

Podzię­kowa­nie

GESCE­‑URJC i TRANS­‑REAL LAB­‑UVA. Auto­rzy dzię­kują za uwa­gi Ste­fano­wi Hom­bur­gowi, trzem ano­nimo­wym arbi­trom oraz reda­kto­rowi nauko­wemu. Ich suge­stie pomo­gły w znacz­nym ule­psze­niu arty­kułu.

Wkła­dy autor­skie

  • Kon­ceptu­ali­zacja, P.B. i A.S.‑B.;
  • meto­dolo­gia, J.A.P.‑R.;
  • pisa­nie – przy­goto­wanie ory­ginal­nego pro­jektu, P.B.;
  • pisa­nie – recen­zja i redak­cja, A.S.‑B.;
  • nadzór, J.A.P.‑R.

Wszy­scy auto­rzy prze­czy­tali i zgodzi­li się na opu­bli­kowa­ną wer­sję ręko­pisu.

[Tłu­macze­nie na język pol­ski: Hota­ru, Cathe­rine_TG – przy­pis red.]

Finan­sowa­nie

Bada­nie to nie otrzy­mało finan­sowa­nia zewnę­trzne­go.

Oświad­cze­nie insty­tucjo­nal­nej komi­sji rewi­zyj­nej

Nie doty­czy.

Oświad­cze­nie o świa­domej zgodzie

Nie doty­czy.

Oświad­cze­nie o dostę­pno­ści danych

Nie doty­czy.

Kon­flikt inte­resów

Auto­rzy dekla­rują brak kon­fli­ktu inte­resów.

Przy­pisy

Uwa­ga wyda­wcy: MDPI pozo­sta­je neutral­ny w odnie­sie­niu do roszczeń jurys­dykcyj­nych w opu­bli­kowa­nych mapach i powią­zaniach insty­tucjo­nal­nych.

Biblio­gra­fia

  1. Wang C., Pan R., Wan X., Tan Y., Xu L., Ho C., Ho R. «Imme­dia­te Psy­cho­logi­cal Respon­ses and Asso­cia­ted Fac­tors during the Ini­tial Sta­ge of the 2019 Coro­navi­rus Dise­ase (COVID‑19) Epi­demic among the Gene­ral Popu­lation in Chi­na», opu­bli­kowa­no w cza­sopi­śmie «Int. J. Envi­ron. Res. Public Health». 2020;17:1729. DOI: 10.3390/ijerph17051729.
  2. Solo­mou I., Con­stan­tini­dou F. «Pre­valen­ce and Pre­dic­tors of Anxie­ty and Depres­sion Sym­ptoms during the COVID‑19 Pan­‑demic and Com­plian­ce with Pre­cautio­nary Measu­res: Age and Sex Mat­ter», opu­bli­kowa­no w cza­sopi­śmie «Int. J. Envi­ron. Res. Public Health». 2020;17:4924. DOI: 10.3390/ijerph17144924.
  3. Choi E.P.H., Hui B.P.H., Wan E.Y.F. «Depres­sion and Anxie­ty in Hong Kong during COVID‑19», opu­bli­kowa­no w cza­sopi­śmie «Int. J. Envi­ron. Res. Public Health». 2020;17:3740. DOI: 10.3390/ijerph17103740.
  4. Barto­szek A., Wal­kowiak D., Barto­szek A., Kardas G. «Men­tal Well­‑Being (Depres­sion, Lone­liness, Inso­mnia, Daily Life Fa­‑tigue) during COVID‑19 Rela­ted Home­‑Con­fine­ment‑A Stu­dy from Poland», opu­bli­kowa­no w «Int. J. Envi­ron. Res. Public Health». 2020;17:7417. DOI: 10.3390/ijerph17207417.
  5. Yang Y., Liu K., Li S., Shu M. «Social Media Acti­vities, Emo­tion Regu­lation Stra­tegies, and Their Inte­rac­tions on People's Men­tal Health in COVID‑19 Pan­demic», opu­bli­kowa­no w cza­sopi­śmie «Int. J. Envi­ron. Res. Public Health». 2020;17:8931. DOI: 10.3390/ijerph17238931.
  6. Sigur­vins­dot­tir R., Tho­ris­dot­tir I.E., Gyl­fason H.F. «The Impact of COVID‑19 on Men­tal Health: The Role of Locus on Con­trol and Inter­net Use», opu­bli­kowa­no w cza­sopi­śmie «Int. J. Envi­ron. Res. Public Health». 2020;17:6985. DOI: 10.3390/ijerph17196985.
  7. Valen­zano A., Sca­rin­ci A., Mon­da V., Ses­sa F., Mes­sina A., Mon­da M., Pre­cen­zano F., Caro­tenu­to M., Caro­tenu­to M., Mes­sina G. i inni. «The Social Brain and Emo­tio­nal Con­tagion: COVID‑19 Effects. Medi­cina». 2020;56:640. DOI: 10.3390/medi­cina56120640.
  8. Bel­li S., Alon­so C.V. «COVID­‑19/SARS­‑CoV‑2 News from Pre­prints; COVID‑19 Pan­demic and Emo­tio­nal Con­tagion: Socie­ties facing Col­lapse», opu­bli­kowa­no w «SocAr­Xiv». 2020 DOI: 10.31235/osf.io/gdbw6.
  9. Gump B.B., Kulik J.A. «Stress, Affi­lia­tion, and Emo­tio­nal Con­tagion», opu­bli­kowa­no w cza­sopi­śmie «J. Per­sonal. Soc. Psy­chol.». 1997;72:305–319. DOI: 10.1037/0022‑3514.72.2.305.
  10. Zheng L., Miao M., Lim J., Li M., Nie S., Zhang X. «Is Lock­down Bad for Social Anxie­ty in COVID‑19 Regions? A Natio­nal Stu­dy in The SOR Per­spec­tive», opu­bli­kowa­no w cza­sopi­śmie «Int. J. Envi­ron. Res. Public Health». 2020;17:4561. DOI: 10.3390/ijerph17124561.
  11. Bene­det­ti F., Lanot­te M., Lopia­no L., Col­loca L. «When words are painful: Unra­veling the mecha­nisms of the noce­bo effect», opu­bli­kowa­no w «Neuro­scien­ce». 2007;147:260–271. DOI: 10.1016/j.neuro­scien­ce.2007.02.020.
  12. Aman­zio M., Howick J., Barto­li M., Cipria­ni G.E., Kong J. «How Do Noce­bo Phe­nome­na Pro­vide a The­ore­tical Fra­mework for the COVID‑19 Pan­demic?», opu­bli­kowa­no we «Front. Psy­chol». 2020;11:589884. DOI: 10.3389/fpsyg.2020.589884.
  13. Fol­lert F., Naumann C., Thie­me L. «Between scien­tific publi­cation and public per­ception: Some eco­nomic remarks on the allo­cation of time in scien­ce», opu­bli­kowa­no w cza­sopi­śmie «Int. J. Econ. Manag. Sci.». 2020;9:1–7. DOI: 10.22028/d291‑32411.
  14. Huerta de Soto J. «Libe­rali­smo ver­sus anar­coca­pita­lismo», opu­bli­kowaq­no w «Pro­cesos Merc. Rev. Eur. Econ. Polí­tica». 2007;4:13–32.
  15. Hop­pe H. «Democ­racy: The God That Failed». Routled­ge; Somer­set, UK: 2001. Per­spec­tives on Democ­ratic Prac­tice.
  16. Cabre­ra Her­nan­déz J. «La desa­fian­te idea de moli­nari: La defen­sa en régi­men de libre com­peten­cia» opu­bli­kowa­no w «Pro­cesos Merc. Rev. Eur. Econ. Polí­tica». 2015;12:199–236.
  17. Col­ligan M., Mur­phy L. «A review of mass psy­cho­genic illness in work set­tings» opu­bli­kowa­no w: Col­ligan M., Pen­neba­ker J., Mur­phy L., wyda­wcy. «Mass Psy­cho­genic Illness: A Social Psy­cho­logi­cal Ana­lysis». Routled­ge; Abing­ton, UK: 1982. Stro­ny: 33–52.
  18. Sirios F. «Per­spec­tives on epi­demic hyste­ria». Opu­bli­kowa­no w: Col­ligan M., Pen­neba­ker J., Mur­phy L., wyda­wcy. «Mass Psy­cho­genic Illness». Routled­ge; Lon­dyn, UK: 1982. Stro­ny: 233–252.
  19. Bala­rat­nasin­gam S., Jan­ca A. «Mass hyste­ria revi­sited», opu­bli­kowa­no w «Curr. Opin. Psy­chia­try» 2006;19:171–174. DOI: 10.1097/01.yco.0000214343.59872.7a.
  20. Phoon W.H. «Outbreaks of mass hyste­ria at work­pla­ces in sin­gapo­re: Some pat­terns and modes of pre­sen­tation». Opu­bli­kowa­no w: Col­ligan M., Pen­neba­ker J., Mur­phy L., wyda­wcy. «Mass Psy­cho­genic Illness». Routled­ge; Lon­dyn, UK: 1982. Stro­ny: 21–32.
  21. Kerk­ckhoff A.C. «Ana­lyzing a case of mass psy­cho­genic illness». Opu­bli­kowa­no w: Col­ligan M., Pen­neba­ker J., Mur­phy L., wyda­wcy. «Mass Psy­cho­genic Illness». Routled­ge; Lon­dyn, UK: 1982. Stro­ny: 5–20.
  22. McGrath J. «Com­ple­xities, cautions and con­cepts in research on mass psy­cho­genic illness». Opu­bli­kowa­no w: Col­ligan M., Pen­neba­ker J., Mur­phy L., wyda­wcy. «Mass Psy­cho­genic Illness». Routled­ge; Lon­dyn, UK: 1982. Stro­ny: 57–86.
  23. Schmitt N., Fit­zge­rald M. «Mass psy­cho­genic illness: Indi­vidual and aggre­gate data». Opu­bli­kowa­no w: Col­ligan M., Pen­neba­ker J., Mur­phy L., wyda­wcy. «Mass Psy­cho­genic Illness». Routled­ge; Lon­dyn, UK: 1982. Stro­ny: 87–100.
  24. Sin­ger J.E. «Yes vir­ginia, the­re really is a mass psy­cho­genic illness». Opu­bli­kowa­no w: Col­ligan M., Pen­neba­ker J., Mur­phy L., wyda­wcy. «Mass Psy­cho­genic Illness». Routled­ge; Lon­dyn, UK: 1982. Stro­ny: 127–143.
  25. Pen­neba­ker J.W. «Social and per­ceptual fac­tors affec­ting sym­ptom repo­rting and mass psy­cho­genic illness». Opu­bli­kowa­no w: Col­ligan M., Pen­neba­ker J., Mur­phy L., wyda­wcy. «Mass Psy­cho­genic Illness». Routled­ge; Lon­dyn, UK: 1982. Stro­ny: 139–154.
  26. Sin­ger J.E., Baum C.S., Baum A., Thew B.D. «Mass psy­cho­genic illness: The case for social com­pari­son». Opu­bli­kowa­no w: Col­ligan M., Pen­neba­ker J., Mur­phy L., wyda­wcy. «Mass Psy­cho­genic Illness». Routled­ge; Lon­dyn, UK: 1982. Stro­ny: 155–170.
  27. Fre­edman J.L. «The­ories of con­tagion as they rela­te to mass psy­cho­genic illness». Opu­bli­kowa­no w: Col­ligan M., Pen­neba­ker J., Mur­phy L., wyda­wcy. «Mass Psy­cho­genic Illness». Routled­ge; Lon­dyn, UK: 1982. Stro­ny: 171–182.
  28. Stahl S.M. «Illness as an emer­gent norm or doing what comes natu­ral­ly». Opu­bli­kowa­no w: Col­ligan M., Pen­neba­ker J., Mur­phy L., wyda­wcy. «Mass Psy­cho­genic Illness». Routled­ge; Lon­dyn, UK: 1982. Stro­ny: 183–198.
  29. Kerc­khoff A. «A social psy­cho­logi­cal view of mass psy­cho­genic illness». Opu­bli­kowa­no w: Col­ligan M., Pen­neba­ker J., Mur­phy L., wyda­wcy. «Mass Psy­cho­genic Illness». Routled­ge; Lon­dyn, UK: 1982. Stro­ny: 199–216.
  30. Wal­ler J. «The art of medi­cine: A for­got­ten pla­gue: Making sen­se of dan­cing mania», opu­bli­kowa­no w «The Lan­cet». 2009;373:624–625. DOI: 10.1016/S0140‑6736(09)60386‑X.
  31. Star­key M.L. «The Devil in Mas­sachu­setts, a Modern Inqu­iry into the Salem Witch Trials». A. A. Knopf; Nowy Jork, USA: 1949.
  32. Stahl S.M., Lebe­dun M. «Myste­ry Gas: An Ana­lysis of Mass Hyste­ria», opu­bli­kowa­no w: «J. Health Soc. Behav». 1974;15:44–50. DOI: 10.2307/2136925.
  33. Taraf­der B.K., Khan M.A.I., Islam M.T., Mah­mud S.A.A., Sar­ker M.H.K., Faruq I., Miah M.T., Ara­fat S.M.Y. «Mass Psy­cho­genic Illness: Demo­gra­phy and Sym­ptom Pro­file of an Epi­sode», opu­bli­kowa­no w «Psy­chia­try J.». 2016;2016:1–5. DOI: 10.1155/2016/2810143.
  34. John­son D.M. «The “phan­tom anes­the­tist” of Mat­toon: A field stu­dy of mass hyste­ria», opu­bli­kowa­no w «J. Abnorm. Soc. Psy­chol.». 1945;40:175–186. DOI: 10.1037/h0062339.
  35. Small G.W., Nicho­li A.M. «Mass hyste­ria among scho­olchil­dren. Early loss as a pre­dispo­sing fac­tor», opu­bli­kowa­no w: «Arch. Gen. Psy­chia­try». 1982;39:721–724. DOI: 10.1001/archpsyc.1982.04290060065013.
  36. Lov­gen S. «Behind the 1938 Radio Show Panic of “War of the Worlds”», opu­bli­kowa­no w «Natio­nal Geo­gra­phic»; Waszyng­ton, DC, USA: 2005.
  37. Boisso­neault L. «How a Soap Ope­ra Virus Fel­led Hun­dreds of Stu­dents in Portu­gal». [(dostęp 15 stycz­nia 2021)]. Dostę­pny onli­ne.
  38. «Flight From Dubai Car­rying Dozens of Sick Pas­sen­gers Was Quaran­tined in New York.» [(dostęp 15 stycz­nia 2021)]. Dostę­pny onli­ne.
  39. Col­loca L. «Noce­bo effects can make you feel pain», opu­bli­kowa­ny w «Scien­ce». 2017;358:44.
  40. Bere­zow A. «The Man Who Ove­rdo­sed on Pla­cebo». [(dostęp 15 stycz­nia 2021)]. Dostę­pny onli­ne.
  41. «Coro­navi­rus: Could Reading about the Pan­demic Cause Harm?» [(dostęp 15 stycz­nia 2021)]. Dostę­pny onli­ne.
  42. Gan­dal K. «Sca­ring Oursel­ves to Death». [(dostę­pny 15 stycz­nia 2021)]. Dostę­pny onli­ne.
  43. Lăză­roiu G., Horak J., Vala­sko­va K. «Sca­ring Oursel­ves to Death in the Time of COVID‑19: Pan­demic Awa­reness, Virus Anxie­ty, and Con­tagious Fear», opu­bli­kowa­no w «Lin­guist. Phi­los. Inve­stig.». 2020;19:114–120.
  44. Bar­tho­lomew R.E., Vic­tor J.S. «A Social­‑Psy­cho­logi­cal The­ory of Col­lec­tive Anxie­ty Attacks: The “Mad Gas­ser” Reexa­mined», opu­bli­kowa­no w; «Sociol. Q.». 2004;45:229–248. DOI: 10.1111/j.1533‑8525.2004.tb00011.x.
  45. Slo­vic P. «Per­ception of risk», opu­bli­kowa­no w «Scien­ce». 1987;236:280–285. DOI: 10.1126/scien­ce.3563507.
  46. Fol­lert F., Daumann F. «Gefa­hren­wahr­neh­mung und Poli­tische Entsche­idun­gen». [(dostęp 9 stycz­nia 2021)]. Dostę­pny onli­ne.
  47. «Madness». [(dostęp 15 stycz­nia 2021)]. Dostę­pny onli­ne.
  48. Bur­ke T., Ber­ry A., Taylor L.K., Staf­ford O., Mur­phy E., She­vlin M., McHugh L., Carr A. «Incre­ased Psy­cho­logi­cal Distress during COVID‑19 and Quaran­tine in Ire­land: A Natio­nal Sur­vey», opu­bli­kowa­no w: «J. Clin. Med.». 2020;9:3481. DOI: 10.3390/jcm9113481.
  49. Cze­isler M., Lane R.I., Petro­sky E., Wiley J.F., Chri­sten­sen A., Njai R., Weaver M.D., Rob­bins R., Facer­‑Childs E.R., Bar­ger L.K. i inni. «Men­tal Health, Sub­stan­ce Use, and Suici­dal Ide­ation During the COVID‑19 Pan­demic—Uni­ted Sta­tes, June 24–30, 2020» ,opu­bli­kowa­no w: «MMWR Morb. Mortal. Wkly. Rep.». 2020;69:1049–1057. DOI: 10.15585/mmwr.mm6932a1.
  50. Pol­lard M.S., Tuc­ker J.S., Green H.D. «Chan­ges in Adult Alco­hol Use and Con­sequ­ences During the COVID‑19 Pan­demic in the US», opu­bli­kowa­no w: «JAMA Netw. Open.». 2020;3:e2022942. DOI: 10.1001/jama­networ­kopen.2020.22942.
  51. Ioanni­dis J. «Infec­tion fata­lity rate of COVID‑19 infer­red from sero­pre­valen­ce data», opu­bli­kowa­no w: «Bull. World Health Organ.». 2021;99:19F–33F. DOI: 10.2471/BLT.20.265892.
  52. «Cen­ters for Dise­ase and Con­trol Pre­ven­tion Pan­demic Plan­ning Sce­narios». [(dostęp 15 stycz­nia 2021)]. 2020 Dostę­pny omli­ne.
  53. «Worl­dome­ters Coro­navi­rus». [(dostęp 22 stycz­nia 2021)]; Dostę­pny onli­ne.
  54. «WHO´s Glo­bal Health Esti­mates The Top 10 Cases of Death». [(dostęp 15 stycz­nia 2021)]. 2020 Dostę­pny onli­ne.
  55. Rozin P., Royzman E.B. «Nega­tivi­ty Bias, Nega­tivi­ty Domi­nan­ce, and Con­tagion», opu­bli­kowa­ny w: «Pers. Soc. Psy­chol. Rev.». 2001;5:296–320. DOI: 10.1207/S15327957PSPR0504_2.
  56. Sho­ema­ker P.J. «Har­dwi­red for News: Using Bio­logi­cal and Cul­tural Evo­lution to Explain the Sur­veillan­ce Func­tion», opu­bli­kowa­no w «J. Com­mun.». 1996;46:32–47. DOI: 10.1111/j.1460‑2466.1996.tb01487.x.
  57. Mine­ka S., Kel­ly K.A. «The Rela­tions­hip between Anxie­ty, Lack of Con­trol and Loss of Con­trol». John Wiley & Sons; Oxford, UK: 1989. Stro­ny: 163–191.
  58. Bon G.L. «The Crowd». F. Unwin; Lon­dyn, UK: 1895.
  59. Tur­ner R.H. «Col­lec­tive beha­vior». Opu­bli­kowa­no w: Faris R.E.L., wyda­wcy. «Han­dbook of Modern Socio­logy». Rand McNal­ly; Chi­cago, IL, USA: 1964.
  60. «10 Tools for Dealing with Mass Fear». [(dostęp 15 stycz­nia 2021)]. Dostę­pny onli­ne.
  61. Mises L.V. Libe­ralism: «The Clas­sic Tra­dition». Founda­tion for Eco­nomic Edu­cation; Nowy Jork, USA: 2005.
  62. Mises L. «Human Action». Ludwig von Mises Insti­tute; Auburn, AL, USA: 1998.
  63. Mar­quart A., Bagus P. «Wir Schaf­fen das Alle­ine». FBV; Mona­chium, Ger­many: 2017.
  64. Bagus P. «The Tra­gedy of the Euro». Indep. Rev. 2011;15:563–576.
  65. Bagus P. «The Tra­gedy of the Euro». Ter­ra Libe­rtas; Eastbo­urne, UK: 2011.
  66. Hayek F.A. «The meaning of com­peti­tion», opu­bli­kowa­no w «Econ. J. Watch.». 2016;13:359–372.
  67. Hayek F.A.V. «Der Wett­bewerb als Entdec­kung­sver­fahren». Inst. für Wel­twir­tschaft; Kiel, Nie­mcy: 1968.
  68. Olson M. «Logic of Col­lec­tive Action». Har­vard Uni­ver­sity Press; Cam­brid­ge, MA, USA: 2009.
  69. Hayek F.A. «Law, Legi­sla­tion and Libe­rty». Routled­ge; Lon­dyn, UK: 2012.
  70. Hayek F.A. «The Con­sti­tution of Libe­rty». Część 17. Uni­ver­sity of Chi­cago Press; Lon­dyn, UK: 2011.
  71. «Covid and Con­sti­tutio­nal RoadKil». [(dostęp 15 stycz­nia 2021)]; Dostę­pny onli­ne.
  72. Bagus P. The Euro­system. In: Howden D., wyda­wcy. «Insti­tutions in Cri­sis». Elgar; Lon­dyn, UK: 2011. Stro­ny: 117–141.
  73. Nozick R. «Anar­chy, Sta­te, and Uto­pia». Basic Books; Nowy Jork, USA: 2013.
  74. Pie­tra­bis­sa G., Sim­pson S.G. «Psy­cho­logi­cal Con­sequ­ences of Social Iso­lation During COVID‑19 Outbreak», opu­bli­kowa­no we «Front. Psy­chol.». 2020;11 DOI: 10.3389/fpsyg.2020.02201.
  75. Kim S.‑W., Su K.‑P. «Using Psy­cho­neuro­immu­nity against COVID‑19», opu­bli­kowa­no w «Brain Behav. Immun.». 2020;87:4–5. DOI: 10.1016/j.bbi.2020.03.025.
  76. Book J. «The 'Rona Sque­eze and a Swe­dish Hip­‑Hop­per» [(dostęp 3 listo­pada 2020)]. Dostę­pny onli­ne.
  77. Roth­bard M. «Ana­tomy of the Sta­te». Ludwig von Mises Insti­tute; Auburn, AL, USA: 2009.
  78. Janis I.L. «Vic­tims of Gro­upthink». Houghton; Boston, MA, USA: 1972.
  79. Chaudhry R., Dra­nit­saris G., Mubas­hir T., Barto­szko J., Ria­zi S. «A country level ana­lysis measu­ring the impact of govern­ment actions, country pre­pare­dness and socio­eco­nomic fac­tors on COVID‑19 morta­lity and rela­ted health outco­mes», opu­bli­kowa­no w «ECli­nical­Medi­cine». 2020;25:100464. DOI: 10.1016/j.eclinm.2020.100464.
  80. Kuh­ban­dner C., Hom­burg S., Walach H., Hoc­kertz S. «Was Ger­many's Coro­na lock­down neces­sary?», opu­bli­kowa­no w «Advan­ce». 2020:pre­print.
  81. Asch S.E. «Effects of Group Pres­sure on the Modi­fica­tion and Disto­rtion of Jud­gments». Docu­ments of Gestalt Psy­cho­logy; Uni­ver­sity of Cali­for­nia Press; Ber­keley, CA, USA: 2020. Stro­ny: 222–236.
  82. Szan­to T. «Col­labo­rati­ve Irra­tio­nali­ty, Akra­sia, and Gro­upthink: Social Disru­ptions of Emo­tion Regu­lation», opu­bli­kowa­no w «Front. Psy­chol.». 2017;7:2002. DOI: 10.3389/fpsyg.2016.02002.
  83. Boss L.P. «Epi­demic Hyste­ria: A Review of the Publis­hed Lite­ratu­re» opu­bli­kowa­no w «Epi­demiol. Rev.». 1997;19:233–243. DOI: 10.1093/oxford­journals.epi­rev.a017955.
  84. Huerta de Soto J. «El virus más letal», opu­bli­kowa­no w «Pro­cesos Merc. Rev. Eur. Econ. Polí­tica». 2020;17:439–441.
  85. «News Media Incen­tives, Cove­rage of Govern­ment, and the Growth of Govern­ment». [(dostęp 15 stycz­nia 2021)]; Dostę­pny onli­ne.
  86. She­ares G., Miklen­cico­va R., Gru­pac M. «The Viral Power of Fake News: Sub­jec­tive Social Inse­curi­ty, COVID‑19 Dama­ging Misin­for­mation, and Base­less Con­spi­racy The­ories», opy­bli­kowa­ny w «Lin­guist. Phi­los. Inve­stig.». 2020;19:121–127.
  87. Dong M., Zheng J. «Let­ter to the edi­tor: Headli­ne stress diso­rder caused by Net­news during the outbreak of COVID‑19. Health expec­tations», opu­bli­kowa­no w «Int. J. Public Parti­cip. Health Care Health Poli­cy». 2020;23:259–260. DOI: 10.1111/hex.13055.
  88. Sto­sny S. «Over­coming Headli­ne Stress Diso­rder». [(dostęp 20 stycz­nia 2021)]. Dostę­pny onli­ne.
  89. Sahu M.K., S'ingh S., Singh L.K. «Role of Media in Outco­me of Mass Hyste­ria: A Com­para­tive Stu­dy», opu­bli­kowa­no w «Int. J. Res. Health Sci.». 2015;3:457–459.
  90. Keles B., McCrae N., Gre­alish A. «A syste­matic review: The influ­ence of social media on depres­sion, anxie­ty and psy­cho­logi­cal distress in ado­lescents», opu­bli­kowa­no w «Int. J. Ado­lesc. Youth.». 2019;25:79–93. DOI: 10.1080/02673843.2019.1590851.
  91. Rosen­thal E. «It's Time to Sca­re People About Covid». [(dostęp 20 stycz­nia 2021)]. Dostę­pny onli­ne.
  92. Sace­rdo­te B., Seh­gal R., Cook M. «Why Is All COVID‑19 News Bad News?». NBER; Cam­brid­ge, MA, USA: 2020.
  93. «YouTu­be Will Take Down Misin­for­mation about COVID‑19 Vac­cina­tions». [(dostęp 20 stycz­nia 2021)]. Dostę­pny onli­ne.
  94. «The Deci­mal Point that Blew Up the World». [(dostęp 20 stycz­nia 2021)]. Dostę­pny onli­ne.
  95. Brown R.B. «Public Health Les­sons Learned From Bia­ses in Coro­navi­rus Morta­lity Ove­resti­mation», opu­bli­kowa­no w «Disa­ster Med. Public Health Prep.». 2020;14:364–371. DOI: 10.1017/dmp.2020.298.
  96. Huerta de Soto J. Anar­chy, «God, and Pope Fran­cis», opu­bli­kowa­no w «Pro­cesos Merc.». 2018;15:337–349.
  97. Ive­rach L., Men­zies R.G., Men­zies R.E. «Death anxie­ty and its role in psy­cho­patho­logy: Revie­wing the sta­tus of a trans­dia­gno­stic con­struct.», opu­bli­kowa­no w «Clin. Psy­chol. Rev.». 2014;34:580–593. DOI: 10.1016/j.cpr.2014.09.002.
  98. Kuehnelt­‑Led­dihn E.V. «The Mena­ce of the Herd or Proc­rustes at Lar­ge». Bru­ce; Milwaukee, WI, USA: 1943.
  99. Gill A., Lund­sga­arde E. «Sta­te Wel­fare Spen­ding and Reli­gio­sity», opu­bli­kowa­no w «Ration. Soc.». 2004;16:399–436. DOI: 10.1177/1043463104046694.
  100. Green M., Elliott M. «Reli­gion, Health, and Psy­cho­logi­cal Well­‑Being», opu­bli­kowa­no w «J. Relig. Health.». 2009;49:149–163. doi: 10.1007/s10943‑009‑9242‑1.
  101. «Bun­desin­nen­mini­ste­rium Wie Wird Covid 19 unter Kon­trol­le Bekom­men». [(dostęp 20 gru­dnia 2020)]. Dostę­pny onli­ne.
  102. «Brain's Fear Cen­tre Has Built‑in Suf­foca­tion Sen­sor». [(dostęp 20 gru­dnia 2020)]. Dostę­pny onli­ne.
  103. McNal­ly R.J. «Anxie­ty sen­siti­vity and panic diso­rder», opu­bli­kowa­no w «Biol. Psy­chia­try.». 2002;52:938–946. DOI: 10.1016/S0006‑3223(02)01475‑0.
  104. Klein D.F. «Fal­se Suf­foca­tion Alarms, Spon­taneous Panics, and Rela­ted Con­ditions: An Inte­gra­tive Hypo­the­sis», opu­bli­kowa­no w «Arch. Gen. Psy­chia­try». 1993;50:306–317. DOI: 10.1001/archpsyc.1993.01820160076009.
  105. Gott­fried P.E. «Mul­ticul­tura­lism and the Poli­tics of Guilt». Uni­ver­sity of Mis­souri Press; Kolum­bia, MI, USA: 2004.
  106. Menc­ken H.L. «Defen­se of Women». Garden City Publ. Co.; Garden City, NY, USA: 1922.
  107. Robin C. «Fear: The Histo­ry of a Poli­tical Idea». Oxford Univ. Press; Oxford, UK: 2004.
  108. Skoll G.R. «Social The­ory of Fear: Ter­ror, Tortu­re, and Death in a Post­‑Capi­talist World». Pal­gra­ve Macmil­lan; Lon­dyn, UK: 2011.
  109. Stearns P.N. «Ame­rican Fear: The Causes and Con­sequ­ences of High Anxie­ty». Routled­ge; Lon­dyn, UK: 2006.
  110. Mausfeld R. «Angst und Macht». Westend; Frank­furt, Nie­mcy: 2019. Stro­ny: 14–15.
  111. Frie­dman B.H. «Mana­ging Fear: The Poli­tics of Home­land Secu­rity», opu­bli­kowa­no w «Polit. Sci. Q.». 2011;126:77–106. DOI: 10.1002/j.1538‑165X.2011.tb00695.x.
  112. «Ter­rori­zed by ‘War on Ter­ror’» [(dostęp 20 gru­dnia 2020)]; Dostę­pny onli­ne
  113. Fure­di F. «Cul­ture of Fear Revi­sited: Risk­‑Taking and the Mora­lity of Low Expec­tation: Con­tinuum Com­pact». Con­tinuum Inter­natio­nal Publis­hing Group; Lon­dyn, UK: 2006.
  114. Glas­sner B. «The Cul­ture of Fear». Basic Books; Nowy Jork, USA: 2018.
  115. Higgs R. «Fear: The Founda­tion of Eve­ry Govern­ment's Power», opu­bli­kowa­no w «Indep. Rev.». 2006;10:447–466.
  116. Hop­pe H. «Hop­pe on the Lock­downs!» [(dostęp 26 stycz­nia 2021)]. Dostę­pny onli­ne.
  117. Roth­bard M.N. «Man, Eco­nomy, and Sta­te with Power and Mar­ket». Ludwig von Mises Insti­tute; Auburn, AL, USA: 2009.
  118. Hop­pe H.‑H.A. «The­ory of Socia­lism and Capi­talism». Ludwig von Mises Insti­tute; Auburn, AL, USA: 1989.
  119. Mises L.V. «Bureaucra­cy». Yale Uni­ver­sity Press; New Haven, CT, USA: 1944.
  120. Fer­rero B. «The fatal deceit of public poli­cy: Can Austrian and Public Cho­ice eco­nomics com­ple­ment each other?», opu­bli­kowa­no w «Pro­cesos Merc. Rev. Eur. Econ. Polí­tica». 2020;17:327–350.
  121. Maor M. «Poli­cy over­reaction». opu­bli­kowa­no w «J. Public Poli­cy». 2012;32:231–259. DOI: 10.1017/S0143814X1200013X.
  122. Maor M. «Poli­cy over­reaction sty­les during manu­fac­tured cri­ses», opu­bli­kowa­no w «Poli­cy Poli­ti.». 2020;48:523–539. DOI: 10.1332/030557320X15894563823146.
  123. Sán­chez­‑Bayón A. «Socio­logía del Poder: Rela­cio­nes Insti­tucio­nales en el Sec­tor Públi­co y con Acto­res Socia­les». Edi­torial Sin­dére­sis; Porto, Portu­galia: 2019.
  124. Sán­chez­‑Bayón A. «Reno­vación del pen­samien­to eco­nómi­co­‑empre­sarial tras la glo­bali­zación»: Talen­tism & Hap­piness Eco­nomics. Bajo Pala­bra. 2020;24 DOI: 10.15366/bp.2020.24.015.
  125. Sán­chez­‑Bayón A. «Ame­rican iden­tity cri­sis: Attack to Ame­rican civil reli­gion & trans­‑Wester­ness risk?», opu­bli­kowa­no w «Cogi­to». 2019;11:23–51.
  126. Sán­chez­‑Bayón A., Gar­cia De Queve­do G.C., Fuente C. «Ame­rican cul­tural Histo­ry under the reli­gious fac­tor: Ame­rica­ness tro­ubles and its veils», opu­bli­kowa­no w «Caurien­sia Rev. Anu. Cienc. Ecles.». 2017;12 DOI: 10.17398/1886‑4945.12.627.
  127. Sán­chez­‑Bayón A. «Estu­dio de la idio­sinc­rasia esta­douni­den­se des­de su Teolo­gía polí­tica y Cien­cias Ecle­siá­sti­cas», opu­bli­kowa­no w «Estud. Ecles.» 2018;93:165–204.
  128. Meunier T.A.J. «Full lock­down poli­cies in Western Euro­pe countries have no evi­dent impacts on the COVID‑19 epi­demic», opu­bli­kowa­no w «MedR­xiv». 2020 DOI: 10.1101/2020.04.24.20078717.
  129. Bjørn­skov C. «Did Lock­down Work? An Eco­nomist's Cross­‑Country Com­pari­son», opu­bli­kowa­no w «SSRN Elec­tron. J.» 2020 DOI: 10.2139/ssrn.3665588.
  130. Ioanni­dis J. «A fia­sco in the making? As the coro­navi­rus pan­demic takes hold, we are making decisions without relia­ble data.». STAT. Mar 17, 2020.
  131. Ben­david E., Oh C., Bhat­tacha­rya J., Ioanni­dis J.P. «Asses­sing Man­dato­ry Stay­‑at­‑Home and Busi­ness Clo­sure Effects on the Spread of COVID‑19», opu­bli­kowa­no w «Eur. J. Clin. Inve­stig.». 2021:e13484. DOI: 10.1111/eci.13484.
  132. Altman M. «Smart Thin­king, Lock­down and COVID‑19: Impli­cations for Public Poli­cy.», opu­bli­kowa­no w «J. Behav. Econ. Poli­cy.». 2020;4:23–33.
  133. Tuc­ker J. «Your Trauma and Mine: A Retro­spec­tive on 2020». [(dostęp 26 stycz­nia 2021)]. Dostę­pny onli­ne.
  134. Ingles­by T.V., Nuz­zo J.B., O'Toole T., Hen­der­son D.A. «Dise­ase Miti­gation Measu­res in the Con­trol of Pan­demic Influ­enza», opu­bli­kowa­no w «Bio­secur. Bio­ter­ror. Bio­def. Stra­tegy Pract. Sci.». 2006;4:366–375. DOI: 10.1089/bsp.2006.4.366.
  135. Hen­der­son D.A., Courtney B., Ingles­by T.V., Toner E., Nuz­zo J.B. «Public Health and Medi­cal Respon­ses to the 1957–58 Influ­enza Pan­demic», opu­bli­kowa­no w «Bio­secur. Bio­ter­ror. Bio­def. Stra­tegy Pract. Sci.». 2009;7:265–273. DOI: 10.1089/bsp.2009.0729.
  136. Jana­skie A., Gartz M. «What They Said About Lock­downs Befo­re 2020». [(dostęp 26 stycz­nia 2021)]. Dostę­pny onli­ne.
Zamknij Przewiń w górę Przewiń w dół